بررسی جامع و تحلیلی رؤیا دیدن از منظر نوروساینس و پزشکی

 

چکیده:

خواب دیدن یا «رؤیا دیدن» تجربه‌ای ذهنی است که عمدتاً در مرحلهٔ REM خواب رخ می‌دهد و با تصاویری زنده، احساسات قوی و گاهی داستان‌وار همراه است. در این مرحله مغز فعال‌تر از سایر مراحل خواب است اما ماهیچه‌ها موقّتاً فلج می‌شوند تا فرد نتواند رؤیاهایش را عملی کند. دانشمندان می‌گویند رؤیاها می‌توانند به ما کمک کنند تا خاطرات روزانه را منظم کنیم، احساسات‌مان را پردازش کنیم و حتی در مقابل خطرات تمرین کنیم. گاهی اختلالاتی مثل کابوس‌های مکرر، خواب‌گردی یا «اختلال رفتاری در REM» باعث مشکل در خواب می‌شوند و می‌توانند نشانهٔ مشکلات روانی یا عصبی باشند. با بالا رفتن سن، تعداد و شدت رؤیاها تغییر می‌کند و کودکان و سالمندان معمولاً کمتر رؤیاهای پیچیده را به خاطر می‌آورند. در کل، رؤیا دیدن بخشی طبیعی و مهم از سلامت ذهن است که هنوز تمام زوایای آن در حال کشف شدن است.

مقدمه

رؤیا دیدن، یک پدیده ذهنی گذرا و جهانی است که در طول خواب رخ می‌دهد و با مجموعه‌ای از تصاویر، ایده‌ها، احساسات و حواس غیرارادی، اغلب به صورت روایی، مشخص می‌شود.¹ از دیرباز، رؤیاها موضوعی برای کاوش‌های فلسفی، مذهبی و علمی بوده‌اند.² دیدگاه‌های اولیه، مانند نظریه روان‌تحلیلی فروید، رؤیاها را "جاده سلطنتی به ناخودآگاه" و تحقق آرزوهای پنهان می‌دانستند. با این حال، کشف خواب حرکت سریع چشم (REM) در سال ۱۹۵۳، مبنای علمی جدیدی برای درک تولید رؤیا فراهم کرد.³ نوروساینس مدرن در تلاش است تا نقش مغز در تولید این تجربیات و اهداف بالقوه آنها را روشن کند.⁶ این بررسی با هدف ارائه یک دیدگاه جامع، تحلیلی و مبتنی بر شواهد از رؤیا دیدن، با تمرکز انحصاری بر منابع معتبر پزشکی دانشگاهی و مقالات منتشر شده در مجلات تخصصی پزشکی معتبر و ایندکس شده، انجام شده است. در این نوشتار به تعریف رؤیا، مکانیسم‌های نوروبیولوژیک آن، فرضیه‌های علمی در مورد عملکرد رؤیاها، تأثیر عوامل مختلف بر آن، تفاوت‌های رؤیا دیدن در گروه‌های جمعیتی مختلف و بررسی اختلالات مرتبط پرداخته ام. فرهاد عمادی متخصص مغز و اعصاب.  

۱. تعریف خواب دیدن و تمایز آن از خواب بدون رؤیا

   

تعاریف علمی رسمی از خواب دیدن

  از منظر علمی، رؤیاها به عنوان تجربیات آگاهانه‌ای تعریف می‌شوند که در طول خواب رخ می‌دهند و شامل حالتی از آگاهی هستند که نه کاملاً هوشیار است و نه کاملاً ناخودآگاه.¹ به طور دقیق‌تر، رؤیاها "شناخت‌های وابسته به خواب" در نظر گرفته می‌شوند؛ یعنی افکار و تصاویر ذهنی که در طول خواب پدیدار می‌شوند و بدون آن احتمالاً رخ نمی‌دهند.⁷ یک تجربه رؤیایی با نظم و روایت مشخص می‌شود، به گونه‌ای که به نظر می‌رسد از یک خط داستانی پیروی می‌کند یا نوعی منطق درونی دارد.¹ اینها بازنمایی‌های ذهنی چندحسی هستند که اغلب به صورت روایی سازماندهی شده‌اند.⁵ رؤیاها تنها به انسان‌ها محدود نمی‌شوند؛ حیوانات دارای قشر مغز نیز آنها را تجربه می‌کنند.¹    

ویژگی‌های پدیدارشناختی رؤیاها

  رؤیاها اغلب شامل تصاویر واضح و احساسات شدید هستند.⁷ حس بینایی در رؤیاها غالب است، در حالی که حس چشایی، بویایی و درد معمولاً کاهش می‌یابد، حتی در صحنه‌های دردناک رؤیا.⁷ رؤیاها می‌توانند شامل تعامل با موجودات ماوراء طبیعی باشند که نشان‌دهنده شکل منحصر به فردی از شناخت مرتبط با ایده‌های معنوی و مذهبی است.⁷ رؤیاها "فراگیر" هستند، به این معنی که خود در یک دنیای توهمی قرار می‌گیرد، شبیه به تجربه بیداری اما بدون محدودیت‌های واقعیت خارجی.⁷  

تمایز از فعالیت ذهنی در خواب بدون رؤیا

  در حالی که رؤیا دیدن به طور مکرر و واضح با خواب حرکت سریع چشم (REM) مرتبط است، اکنون مشخص شده است که فعالیت ذهنی یا "منتاسیون" در طول خواب بدون حرکت سریع چشم (NREM) نیز رخ می‌دهد²(بخش توصیف دقیق مراحل خواب را در ادامه ببینید).

• رؤیاهای خواب REM: این رؤیاها با محتوای توهمی و عجیب، شدت عاطفی بالاتر، مشارکت بیشتر رؤیا بیننده و ساختار فضایی بیشتر مشخص می‌شوند.⁴ به راحتی به یاد آورده می‌شوند و با تعداد کلمات بیشتری گزارش می‌شوند.⁴ یادآوری رؤیا پس از بیداری از خواب REM بسیار بالا است و معمولاً حدود ۸۰ تا ۹۵ درصد است.¹⁰
• فعالیت ذهنی/رؤیاهای خواب NREM: فعالیت ذهنی در خواب NREM به طور کلی فکری‌تر، گسسته‌تر، کمتر واضح و کمتر به یاد ماندنی است.⁴ نرخ یادآوری از بیداری‌های NREM به طور قابل توجهی پایین‌تر است و از ۵٪ تا ۷۰٪ متغیر است.⁹ رؤیاهای NREM بیشتر مفهومی توصیف می‌شوند تا پلاستیکی.⁴

این داده‌ها به یک پیوستار از تجربه آگاهانه در طول خواب اشاره می‌کنند، نه یک وضعیت دوتایی "رؤیا/بدون رؤیا". تمایز نه تنها در حضور یا عدم حضور، بلکه در تفاوت کیفی در پیچیدگی، وضوح و انسجام روایی فعالیت ذهنی در مراحل مختلف خواب است. این امر درک ما از آگاهی در طول خواب را دقیق‌تر می‌کند و فراتر از یک سوئیچ ساده روشن/خاموش برای هوشیاری در این حالت است. نرخ‌های یادآوری متفاوت و تفاوت‌های کیفی بین رؤیاهای REM و NREM به مکانیسم‌های نوروفیزیولوژیکی متمایز برای تولید و رمزگذاری رؤیا اشاره دارد، حتی اگر ظرفیت اساسی برای تجربه درونی در هر دو مرحله وجود داشته باشد. این بدان معناست که محیط نوروشیمیایی و الکتریکی منحصر به فرد خواب REM به طور خاص تجربیات رؤیایی واضح، روایی و احساسی را که معمولاً با "رؤیا دیدن" مرتبط هستند، تسهیل می‌کند.  

۲. مراحل مختلف خواب و ارتباط آن‌ها با رؤیا (خصوصاً REM sleep)

   

توصیف دقیق مراحل خواب

  خواب انسان در دو فاز اصلی چرخه می‌زند: خواب بدون حرکت سریع چشم (NREM) و خواب حرکت سریع چشم (REM).¹²

• خواب NREM: حدود ۷۵ درصد از کل زمان خواب را تشکیل می‌دهد.¹³ این فاز به سه مرحله تقسیم می‌شود:
  • مرحله N1 (خواب سبک): در ابتدای خواب رخ می‌دهد و با حرکات آهسته چشم مشخص می‌شود. امواج آلفا ناپدید شده و امواج تتا ظاهر می‌شوند. افرادی که از این مرحله بیدار می‌شوند اغلب احساس می‌کنند بیدار بوده‌اند.⁹ پرش‌های هیپنیک (hypnic jerks) در این مرحله رایج هستند.⁹
  • مرحله N2 (خواب عمیق‌تر): حدود ۴۵ درصد از کل خواب را شامل می‌شود.¹³ حرکت چشمی رخ نمی‌دهد و فرد خوابیده به راحتی بیدار می‌شود. نوار مغزی (EEG) در این مرحله "دوک‌های خواب" (sleep spindles) که انفجارهای کوتاه فعالیت مغزی با فرکانس بالا (۱۱-۱۵ هرتز) هستند و "کمپلکس‌های K" (امواج دلتای بلند و منفرد) را نشان می‌دهد.⁹
  • مرحله N3 (عمیق‌ترین خواب NREM / خواب موج آهسته - SWS): با امواج دلتا (پایین‌ترین فرکانس، بالاترین دامنه) مشخص می‌شود.⁹ این عمیق‌ترین مرحله خواب NREM است.¹³
• خواب REM: حدود ۲۵ درصد از کل خواب را تشکیل می‌دهد.¹³ با حرکات سریع چشم، کاهش تون عضلانی (آتونیا) و فعالیت مغزی بالا شبیه به بیداری مشخص می‌شود.¹³ از دست دادن تون عضلانی از عمل کردن به رؤیاها جلوگیری می‌کند.¹²

 

چرخه خواب NREM-REM

  یک دوره خواب معمولاً با مرحله ۱ NREM آغاز می‌شود، سپس به N2، N3 و در نهایت به خواب REM می‌رسد.¹² افراد در طول شب بین مراحل NREM و REM چرخه می‌زنند و یک چرخه کامل تقریباً ۹۰ تا ۱۱۰ دقیقه طول می‌کشد.⁸ دوره اول REM معمولاً کوتاه است (۱-۵ دقیقه).¹² با پیشرفت شب، دوره‌های REM به تدریج طولانی‌تر می‌شوند و زمان صرف شده در خواب عمیق NREM (N3) کاهش می‌یابد.⁸ چرخه‌های بعدی عمدتاً شامل تناوب بین خواب REM و N2 هستند.⁸  

ارتباط با رؤیاها (به ویژه خواب REM)

  رؤیا دیدن به طور عمده و واضح با خواب REM مرتبط است.¹⁰ افرادی که در طول خواب REM بیدار می‌شوند، به طور مداوم رؤیاهای واضحی را گزارش می‌کنند.⁵ با این حال، فعالیت رؤیایی توسط افرادی که از خواب NREM بیدار می‌شوند نیز گزارش شده است، اگرچه با ثبات کمتری.⁸ تقریباً ۲۰ درصد از رؤیا دیدن ممکن است خارج از دوره‌های REM رخ دهد.⁸ رؤیاهای NREM معمولاً کمتر واضح، گسسته و کمتر به یاد ماندنی از رؤیاهای REM هستند.⁹ رؤیا دیدن در مرحله ۳ NREM بیشتر از سایر مراحل NREM رایج است.⁹ ویژگی‌های فیزیولوژیکی خواب REM، به ویژه آتونیا (فلج عضلانی)، یک عملکرد محافظتی حیاتی را ایفا می‌کند و از عمل کردن فیزیکی افراد به رؤیاهای واضح خود و آسیب‌های احتمالی جلوگیری می‌کند.¹² این امر یک سازگاری تکاملی در چرخه خواب را برجسته می‌کند که مستقیماً با ماهیت رؤیاهای خواب REM مرتبط است. از آنجایی که خواب REM جایی است که واضح‌ترین و عمل‌گرایانه‌ترین رؤیاها رخ می‌دهند ¹²، فلج عضلانی همراه با آن یک مکانیسم ایمنی حیاتی است. بدون آن، مزایای تکاملی رؤیا دیدن (مانند شبیه‌سازی تهدید ¹⁸) می‌توانست با آسیب فیزیکی خنثی شود. این یک رابطه علی و معلولی واضح بین فیزیولوژی REM و ایمنی رؤیا ایجاد می‌کند. تغییرات پویا در ساختار خواب در طول شب، با طولانی‌تر شدن دوره‌های REM و کاهش خواب عمیق NREM، نشان می‌دهد که مغز عملکردهای متفاوتی را در زمان‌های مختلف در طول خواب اولویت‌بندی می‌کند. این امر به یک فرآیند ساختاریافته و سازگار اشاره دارد که در آن خواب اولیه ممکن است بر عملکردهای ترمیمی NREM تمرکز کند، در حالی که خواب بعدی بر فرآیندهای مرتبط با REM مانند تنظیم عاطفی و تثبیت حافظه تأکید می‌کند که ارتباط نزدیکی با رؤیا دیدن دارند. این "زمان‌بندی" هدفمند فعالیت مغز نشان می‌دهد که مراحل خواب تصادفی نیستند، بلکه به یک فرآیند هماهنگ و چند منظوره کمک می‌کنند که به شناخت بیداری و رفاه عاطفی کمک می‌کند.

۳. مکانیسم‌های نوروبیولوژیک خواب دیدن 

 

مبانی عصبی رؤیا دیدن و دینامیک مغزی

  رؤیا دیدن، به ویژه مرتبط با خواب REM، از تعاملات پیچیده بین نواحی لیمبیک، شبکه‌های قشر مغز و دینامیک نوروترنسمیترها ناشی می‌شود.⁶ در طول خواب REM، الگوهای فعال‌سازی عصبی متمایزی پدیدار می‌شوند که با فعالیت مغزی افزایش یافته مشخص می‌شوند.⁶

• نواحی کلیدی مغز درگیر:
  • سیستم لیمبیک (آمیگدال و هیپوکامپ): این ساختارها در طول خواب REM فعالیت و بیش‌فعالی شدیدتری را نشان می‌دهند.⁶ آمیگدال با تنظیم عاطفی مرتبط است و هیپوکامپ برای تشکیل حافظه حیاتی است.⁶ فعال‌سازی آنها به شدت عاطفی و جنبه‌های تثبیت حافظه در رؤیا دیدن کمک می‌کند.¹⁵
  • قشر پیش‌پیشانی (Prefrontal Cortex): فعالیت کاهش یافته (کم‌فعالی) را در طول خواب REM نشان می‌دهد.⁵ این کاهش فعالیت در مرکزی برای منطق و تصمیم‌گیری ممکن است روایت‌های سورئال، غیرمنطقی و نامنظم را که اغلب در رؤیاها گزارش می‌شوند، و همچنین عدم بینش و درک تغییر یافته زمان را توضیح دهد.⁵

 

• • قشر بینایی (Extrastriate Visual Cortices): در طول خواب REM بسیار فعال است که با ماهیت بصری واضح اکثر رؤیاها سازگار است.⁵ با این حال، فعالیت قشر بینایی اولیه کاهش می‌یابد.⁸
  • پل مغزی (Pons) و تالاموس (Thalamus): فعال‌سازی این نواحی در طول خواب REM مشاهده می‌شود که با داده‌های نوروفیزیولوژیکی حیوانی در مورد تولید خواب REM سازگار است.⁵
  • شبکه حالت پیش‌فرض (Default Mode Network - DMN): شبکه‌ای شامل نواحی مانند قشر پیش‌پیشانی میانی و قشر سینگولات خلفی، در طول خواب REM فعال است.¹⁵

 

سیگنالینگ شیمیایی در حالت‌های خواب (نوروترنسمیترها)

  تنظیم چرخه‌های خواب و پدیده‌های رؤیا شامل تعاملات پیچیده بین سیستم‌های نوروترنسمیتری است.⁶

• استیل‌کولین (ACh): مرتبط با برانگیختگی و توجه، خواب REM و فعالیت رؤیا را تقویت می‌کند.⁶ ترشح ACh قشری در طول بیداری و خواب REM بالاترین میزان را دارد.¹³ این ماده در فعال‌سازی قشر بینایی و سیستم لیمبیک در طول رؤیا دیدن نقش دارد.¹⁵
• نوراپی‌نفرین (Norepinephrine) و سروتونین (Serotonin): این نوروترنسمیترها، که در برانگیختگی و تنظیم خلق و خو نقش دارند، معمولاً در طول خواب REM سرکوب می‌شوند.⁶ این سرکوب به کاهش آگاهی حسی و شدت عاطفی که اغلب در رؤیاها تجربه می‌شود، کمک می‌کند و ممکن است به محتوای عجیب و غیرمنطقی آنها کمک کند.⁶
• دوپامین (Dopamine): در پاداش و انگیزه نقش دارد و ممکن است در تولید رؤیا، به ویژه در ارتباط با محتوای رؤیایی مثبت و پاداش‌دهنده، نقش داشته باشد.⁶ پیشنهاد شده است که سیستم‌های دوپامینرژیک در نواحی پیش‌مغز پایه، رؤیا دیدن را تحریک یا تعدیل می‌کنند که با گزارش‌هایی از کاهش رؤیا دیدن با مسدودکننده‌های دوپامینرژیک و افزایش رؤیا دیدن با لوودوپا یا آگونیست‌های دوپامین حمایت می‌شود.⁸

محیط نوروشیمیایی خاص خواب REM، که با استیل‌کولین بالا و نوراپی‌نفرین/سروتونین سرکوب‌شده مشخص می‌شود، مستقیماً به ویژگی‌های کیفی منحصر به فرد رؤیاها، مانند وضوح، شدت عاطفی و محتوای اغلب عجیب یا غیرمنطقی آنها کمک می‌کند. این یک توضیح مکانیکی برای چگونگی کسب پدیدارشناسی مشخص رؤیاها است. فعالیت بالای استیل‌کولین حالت فعال مغز در REM را هدایت می‌کند، در حالی که سرکوب نورومدولاتورهای درگیر در نظارت بر واقعیت و تفکر منطقی (نوراپی‌نفرین، سروتونین) امکان ماهیت نامحدود و اغلب فانتزی‌گونه رؤیاها را فراهم می‌کند. الگوی بیش‌فعالی سیستم لیمبیک و کم‌فعالی قشر پیش‌پیشانی در طول رؤیا دیدن ⁶ نشان می‌دهد که رؤیا دیدن حالتی از آگاهی است که در آن پردازش عاطفی و تداعی‌گرانه تقویت می‌شود، در حالی که عملکردهای اجرایی مانند استدلال منطقی و خودنظارتی کاهش می‌یابد. این یک مدل طبیعی برای مطالعه حالات تغییر یافته آگاهی و مشارکت‌های متفاوت نواحی مغز در عملکردهای شناختی مختلف، حتی در غیاب محرک‌های خارجی، ارائه می‌دهد.  

۴. نظریه‌های علمی درباره عملکرد رؤیاها

   

مروری بر نظریه‌های عملکرد رؤیا

  با وجود هزاران سال کنجکاوی انسانی، هدف قطعی رؤیاها همچنان مورد اجماع نیست.⁶ با این حال، نوروساینس مدرن جنبه‌هایی از نقش مغز را روشن کرده و چندین فرضیه علمی در مورد عملکرد رؤیاها ارائه کرده است.⁶ این نظریه‌ها نشان می‌دهند که رؤیا دیدن به ما کمک می‌کند تا خاطرات را پردازش کنیم، احساسات خود را بهتر درک کنیم، خواسته‌های خود را بیان کنیم یا تمرین مواجهه با چالش‌ها را انجام دهیم.²³  

فرضیه‌های علمی برجسته

 

• تثبیت و یکپارچه‌سازی حافظه:
  • تصور می‌شود که رؤیاها، به ویژه در طول خواب REM، نقش مهمی در تثبیت خاطرات، به ویژه خاطرات عاطفی و رویه‌ای، ایفا می‌کنند.⁶
  • فعالیت عصبی در طول خواب REM ممکن است تجربیات قبلی را دوباره فعال و سازماندهی کند و به ادغام داده‌های جدید در چارچوب‌های شناختی موجود کمک کند.⁶
  • تحقیقات نشان می‌دهد که اختلال در خواب REM این فرآیند را مختل می‌کند، به ویژه در حفظ وظایف مبتنی بر مهارت و خاطرات مهم عاطفی.⁶ 
  • "نظریه خودسازماندهی رؤیا" پیشنهاد می‌کند که خاطرات مفید تقویت می‌شوند در حالی که خاطرات کمتر مفید محو می‌شوند.²³ مطالعات بهبود در وظایف پیچیده را زمانی که فرد در مورد آنها رؤیا می‌بیند، نشان می‌دهند.²³
  • امواج تتای با فرکانس پایین در لوب فرونتال در طول خواب REM، که در طول یادگیری و حافظه در بیداری فعال هستند، از این نظریه حمایت می‌کنند.²³
  • خاطرات فعالیت‌های روزمره می‌توانند در رؤیاها گنجانده شوند، از جمله "اثر باقیمانده روز" (رویدادهای روز قبل) و "اثر تأخیر رؤیا" (رویدادهایی که حدود یک هفته به تأخیر افتاده‌اند).²
• تنظیم و پردازش عاطفی:
  • رؤیاها ممکن است به عنوان مکانیزمی برای پردازش عاطفی عمل کنند و به مغز اجازه می‌دهند تا با تجربیات عاطفی در یک محیط امن و شبیه‌سازی شده مقابله کند.⁶
  • با شبیه‌سازی تجربیات عاطفی، رؤیاها ممکن است به افراد کمک کنند تا احساسات خود را درک و تنظیم کنند، تعارضات عاطفی را حل کنند و استرس را کاهش دهند.⁶
  • فعالیت بالا در سیستم لیمبیک (آمیگدال، هیپوکامپ) در طول خواب REM از این نظریه حمایت می‌کند.¹⁵
  • مطالعات نشان می‌دهند که رؤیا دیدن در مورد رویدادهای استرس‌زا می‌تواند منجر به نگرش مثبت‌تر در صبح روز بعد شود، که نشان می‌دهد رؤیاها به تغییر واکنش‌پذیری عاطفی کمک می‌کنند.²⁴ افراد با شیوع بالای رؤیاهای مرتبط با ترس، کاهش فعال‌سازی در نواحی مغزی مرتبط با ترس را در طول بیداری نشان می‌دهند.²⁴
• نظریه شبیه‌سازی تهدید (TST):
  • TST به عنوان یک مکانیسم دفاعی بیولوژیکی باستانی پیشنهاد شده است که بیان می‌کند آگاهی رؤیا به صورت تکاملی برای ظرفیت شبیه‌سازی مکرر رویدادهای تهدیدآمیز انتخاب شده است.¹⁸
  • شبیه‌سازی تهدید در طول رؤیا دیدن، مکانیسم‌های شناختی مورد نیاز برای درک و اجتناب مؤثر از تهدید را تمرین می‌کند و مهارت‌های بقا را افزایش می‌دهد و منجر به افزایش احتمال موفقیت تولید مثل می‌شود.¹⁸
  • رویدادهای تهدیدآمیز واقعی که در طول بیداری با آنها مواجه می‌شوند، می‌توانند منجر به افزایش فراوانی و شدت رویدادهای تهدیدآمیز در رؤیاها شوند.¹⁸ کودکانی که در محیط‌های تهدیدآمیز زندگی می‌کنند، سیستم تولید رؤیا و شبیه‌سازی تهدید بسیار فعالی را از خود نشان می‌دهند.¹⁸

 

سایر نظریه‌های معاصر

 

• خلاقیت و حل مسئله: رؤیاها، با ترکیب‌های جدید ایده‌ها و رهایی از محدودیت‌های منطقی، می‌توانند تفکر خلاق را تسهیل کرده و به حل مسئله کمک کنند.⁶
• نظریه شبیه‌سازی اجتماعی (SST): گسترش نظریه‌های شبیه‌سازی است که محتوای اجتماعی رؤیا دیدن، از جمله تعاملات اجتماعی با بار مثبت را پوشش می‌دهد.²⁵
• فرضیه تداوم: رؤیاها به عنوان بازتابی از زندگی واقعی فرد عمل می‌کنند و تجربیات آگاهانه را در خود جای می‌دهند.²³

حمایت تجربی مداوم برای عملکردهای چندگانه و ظاهراً متمایز (حافظه، احساسات، شبیه‌سازی تهدید) نشان می‌دهد که رؤیا دیدن یک پدیده تک‌منظوره نیست، بلکه یک فرآیند سازگارانه بسیار یکپارچه و چندوجهی است. این عملکردها احتمالاً به صورت هماهنگ عمل می‌کنند و از حالت نوروفیزیولوژیکی منحصر به فرد خواب برای بهینه‌سازی جنبه‌های مختلف رفاه شناختی و عاطفی در بیداری بهره می‌برند. مفهوم "شبیه‌سازی جهان" ²⁵ به عنوان یک اصل اساسی در عملکرد رؤیا، به این معنی است که مغز به طور فعال یک واقعیت درونی را در طول خواب می‌سازد. این دیدگاه، رؤیا دیدن را فراتر از یک پدیده فرعی خواب به یک جنبه اساسی از آگاهی ارتقا می‌دهد، جایی که مغز اطلاعات را در یک محیط خودتولید شده و فراگیر تمرین، پردازش و یکپارچه می‌کند و بینش‌های منحصر به فردی را در مورد ماهیت خود تجربه ذهنی ارائه می‌دهد.  

۵. تأثیر داروها، اختلالات روانی، نورولوژیک و خواب بر خواب دیدن

   

تأثیر داروها بر خواب دیدن

 

• داروهای ضدافسردگی (SSRIs, TCAs, MAOIs): اکثریت قریب به اتفاق این داروها، فراوانی یادآوری رؤیا (DRF) را کاهش می‌دهند.²⁷ بهبود علائم افسردگی اغلب با افزایش احساسات مثبت در محتوای رؤیا همراه است.²⁷ با این حال، قطع مصرف، به ویژه MAOIها و TCADها، می‌تواند منجر به افزایش کابوس‌ها و برداشت‌های منفی شود.²⁷ پاروکستین DRF را کاهش می‌دهد اما شدت محتوای رؤیا (به یاد ماندنی بودن، شدت بصری، شدت عاطفی) را افزایش می‌دهد.²⁷ نشان داده شده است که اسیتالوپرام DRF را افزایش داده و محتوای رؤیا را بهبود می‌بخشد (کمتر پیچیده، از نظر عاطفی شدیدتر).²⁷
• داروهای روان‌گردان آرام‌بخش: DRF را عمدتاً با بهبود کیفیت خواب و کاهش بیداری‌های درون خواب کاهش می‌دهند؛ تأثیر آنها بر محتوای رؤیا کمتر مشخص است.²⁷
• بنزودیازپین‌ها: آرام‌بخش‌هایی که برای بی‌خوابی استفاده می‌شوند، با رؤیاهای ناخوشایندتر، تهاجمی‌تر و جنسی‌تر مرتبط هستند.²²
• مهارکننده‌های کولین‌استراز (دونپزیل، گالانتامین): برای درمان زوال عقل استفاده می‌شوند و با افزایش رؤیاهای شفاف (lucid dreaming) مرتبط هستند.²²
• MDMA (اکستازی): شناخته شده است که باعث اختلالات خواب پایدار و رؤیاهای ناخوشایند می‌شود.²²
• مکانیسم تأثیر دارو: تأثیر داروهای روان‌گردان بر DRF عمدتاً با تأثیر آنها بر مدت یا تأخیر خواب REM توضیح داده نمی‌شود، بلکه با کاهش بیداری‌های درون خواب توضیح داده می‌شود.²⁷ این امر با "مدل برانگیختگی-بازیابی" (arousal-retrieval model) همسو است که فرض می‌کند بیداری‌های شبانه رمزگذاری رؤیاها را در حافظه بلندمدت تسهیل می‌کند و در نتیجه یادآوری رؤیا را افزایش می‌دهد.²⁷ داروهایی که فعالیت آمین‌های بیوژنیک (مانند آدرنالین و دوپامین) و استیل‌کولین را افزایش می‌دهند، تمایل به افزایش خواب REM و تأثیر بر رؤیاها دارند.²²

 

الگوهای خواب دیدن و اختلالات در اختلالات روان‌پزشکی

 

• کابوس‌های مزمن: در اختلالات روان‌پزشکی بسیار شایع هستند و تا ۷۰ درصد بیماران مبتلا به اختلالات شخصیتی یا اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) را تحت تأثیر قرار می‌دهند.²⁸ آنها در اختلالات خلقی و روان‌پریشی بیش از حد معمول هستند.²⁸
• اختلال افسردگی اساسی (MDD): بیماران مبتلا به MDD بیش از دو برابر افراد سالم کابوس تجربه می‌کنند.²⁸ کابوس‌ها در بیماران MDD با نمرات بالاتر خودکشی و سابقه بیشتر اقدام به خودکشی مرتبط هستند.²⁸ رؤیاهای واضح نیز در افسردگی گزارش می‌شوند.²⁹
• اختلال استرس پس از سانحه (PTSD): با شیوع بالای کابوس‌های مکرر، واضح و اغلب منفی مشخص می‌شود.²⁸ PTSD می‌تواند با درصد بالایی از خواب REM (%REM) همراه باشد.²⁹
• اسکیزوفرنی و اختلالات دوقطبی: کابوس‌ها در این شرایط بیشتر از جمعیت عمومی هستند.²⁸
• تأثیر کلی روان‌پزشکی: پریشانی مرتبط با کابوس‌ها، به جای فراوانی آنها، با شدت اختلال روان‌پزشکی زمینه‌ای همبستگی دارد.²⁸ رؤیاهای واضح به طور کلی با درصد بالایی از خواب REM در اختلالات نوروسایکیاتریک مرتبط هستند.²⁹

 

تأثیر شرایط نورولوژیک بر خواب دیدن

 

• ضایعات مغزی: مطالعات بر روی بیماران با ضایعات مغزی بینش‌هایی را در مورد همبستگی‌های آناتومیکی تولید رؤیا ارائه کرده‌اند.³⁰
  • ضایعاتی که شبکه‌های خلفی راست و یک‌طرفه را تحت تأثیر قرار می‌دهند، می‌توانند بر جنبه‌های خاصی از رؤیا، مانند ویژگی‌های رنگ یا حرکتی، تأثیر بگذارند.³⁰
  • ضایعات در سیستم قدامی دوطرفه (شامل قشر پیش‌پیشانی شکمی-میانی) می‌توانند باعث توقف رؤیا دیدن شوند، وضعیتی که به عنوان "آنونریا" یا سندرم شارکو-ویلبراند شناخته می‌شود.³⁰
  • لوکوتومی پیش‌پیشانی نیز با از دست دادن رؤیا مرتبط است، در حالی که ضایعات قشر پیش‌پیشانی میانی (mPFC) می‌توانند منجر به رؤیا دیدن بیش از حد شوند.³⁰
• اختلالات نورودژنراتیو:
  • بیماری پارکینسون، زوال عقل با اجسام لویی، آتروفی سیستم چندگانه: به شدت با اختلال رفتاری خواب REM (RBD) و رؤیاهای واضح مرتبط هستند.¹⁷ تغییرات نورودژنراتیو در سطح ساقه مغز می‌توانند باعث برانگیختگی از خواب NREM/REM شده و بر حرکت و تون عضلانی تأثیر بگذارند و منجر به چندین اختلال رفتاری مرتبط با خواب، از جمله خوابگردی، شوند.³²
• سندرم‌های نوروسایکیاتریک: برخی از ویژگی‌های عجیب و غریب مشاهده شده در رؤیاهای عادی شباهت‌های قابل توجهی با سندرم‌های نوروسایکیاتریک خاصی که در بیماران با آسیب مغزی دیده می‌شوند (مانند اشتباهات توهمی در تشخیص چهره‌ها و مکان‌ها) نشان می‌دهند.³³ این امر به اشتراکات در سازماندهی مغز بین حالات بیداری تغییر یافته و رؤیا دیدن عادی اشاره دارد.³³

 

تأثیر اختلالات اولیه خواب بر تجربیات رؤیایی

 

• بی‌خوابی (Insomnia): بیماران اغلب یادآوری رؤیا را افزایش یافته گزارش می‌کنند.²⁶ این افزایش یادآوری رؤیا در خانه عمدتاً با بیداری‌های شبانه مکرر توضیح داده می‌شود که از مدل برانگیختگی-بازیابی حمایت می‌کند.³⁴ بیماران بی‌خوابی ممکن است رؤیاهای آغاز خواب با لحن منفی‌تری را تجربه کنند که بازتاب نگرانی‌های پیش از خواب یا برانگیختگی شناختی افزایش یافته است.³⁴ رؤیاهای آنها می‌توانند منعکس کننده استرس‌های فعلی باشند.²⁶
• نارکولپسی (Narcolepsy): اختلال در سیستم خواب REM در نارکولپسی در رؤیاها نیز ظاهر می‌شود که اغلب عجیب‌تر و با لحن منفی‌تری هستند.²⁶ نارکولپسی همچنین می‌تواند با RBD همراه باشد، به ویژه در کودکان و بزرگسالان جوان.³¹
• سندرم آپنه خواب (Sleep Apnea Syndrome): رؤیاهای مرتبط با تنفس در بیماران مبتلا به آپنه خواب نادر هستند.²⁶ آپنه خواب درمان نشده می‌تواند علائم RBD را بدتر کند.¹⁷

روش‌های خاصی که داروها، اختلالات روان‌پزشکی و نورولوژیکی الگوهای رؤیا دیدن (مانند محتوای رؤیا، فراوانی یادآوری، وجود پاراسومنیاها) را تغییر می‌دهند، نشان می‌دهد که رؤیا دیدن صرفاً یک تجربه ذهنی نیست، بلکه یک شاخص حساس از سلامت و آسیب‌شناسی مغز است. این امر مطالعه رؤیا دیدن را به یک حوزه بالینی مرتبط ارتقا می‌دهد که به طور بالقوه ارزش تشخیصی یا پیش‌آگهی‌دهنده (مانند RBD به عنوان پیش‌درآمدی برای نورودژنراسیون) را ارائه می‌دهد. برای مثال، داروهای ضدافسردگی می‌توانند یادآوری و محتوای رؤیا را تغییر دهند ²⁷، کابوس‌ها در اختلالات روان‌پزشکی بسیار شایع و پریشان‌کننده هستند ²⁸، و به طور حیاتی، RBD به شدت با بیماری‌های نورودژنراتیو مانند پارکینسون مرتبط است.¹⁷ این واقعیت که RBD اغلب قبل از شروع علائم حرکتی در پارکینسون ظاهر می‌شود ¹⁷، آن را به یک نشانگر زیستی اولیه بالقوه تبدیل می‌کند. به طور مشابه، شباهت ویژگی‌های عجیب رؤیا به سندرم‌های نورولوژیکی خاص ³³ نشان می‌دهد که مطالعه ناهنجاری‌های رؤیا می‌تواند بینش‌هایی را در مورد سازماندهی عملکردی مغز در سلامت و بیماری ارائه دهد. "مدل برانگیختگی-بازیابی" ²⁷ به عنوان یک مفهوم یکپارچه‌کننده حیاتی عمل می‌کند که توضیح می‌دهد چگونه عوامل مختلفی مانند داروهای روان‌گردان و بی‌خوابی می‌توانند بر یادآوری رؤیا تأثیر بگذارند. این مدل فرض می‌کند که بیداری‌های درون خواب، صرف نظر از علت آنها، رمزگذاری تجربیات رؤیا را در حافظه بلندمدت تسهیل می‌کنند و در نتیجه فراوانی یادآوری را افزایش می‌دهند. این امر یک مسیر مشترک را برجسته می‌کند که از طریق آن اختلالات مختلف بر تجربه ذهنی رؤیا دیدن تأثیر می‌گذارند. این مدل توضیح منسجمی را ارائه می‌دهد که چگونه عوامل ظاهراً متفاوت (عوامل دارویی، اختلالات خواب) می‌توانند تأثیر مشابهی بر یادآوری رؤیا داشته باشند. این نشان می‌دهد که اختلال در تداوم خواب، و نه تأثیرات مستقیم بر تولید رؤیا، اغلب عامل اصلی تغییر یادآوری رؤیا است و بر اهمیت ساختار و پایداری خواب برای تثبیت حافظه محتوای رؤیا تأکید می‌کند.  

۶. تفاوت خواب دیدن در کودکان، بزرگسالان، سالمندان و بیماران روان‌پزشکی

   

سیر تکاملی خواب و رؤیا دیدن

 

• نوزادان/دوران نوزادی: نوزادان زمان قابل توجهی بیشتری را در خواب REM می‌گذرانند و معمولاً به محض به خواب رفتن وارد مرحله REM می‌شوند، برخلاف بزرگسالان.¹³ دوره‌های خواب آنها فقط از ۱ یا ۲ چرخه تشکیل شده است.¹³ در ۳ ماهگی، شروع خواب با NREM آغاز می‌شود و خواب REM به بخش‌های بعدی چرخه خواب منتقل می‌شود، با یک چرخه کامل NREM و REM تقریباً ۵۰ دقیقه‌ای.¹³
• دوران کودکی: مطالعات رؤیا در کودکان سالم کمتر رایج بوده و اغلب بر فراوانی کابوس‌ها یا پاراسومنیاها تمرکز داشته‌اند.³⁵ مطالعات آزمایشگاهی اولیه فولکس نشان داد که نرخ فراوانی رؤیا تنها ۲۰ درصد برای کودکان زیر ۷ سال است که به طور قابل توجهی کمتر از نرخ ۸۰-۹۰ درصدی در بزرگسالان است.³⁵ فراوانی یادآوری رؤیا در خانه نیز در کودکان در مقایسه با بزرگسالان جوان به طور قابل توجهی کمتر است.³⁵
• بزرگسالی: با افزایش سن کودکان، الگوهای خواب آنها شبیه به بزرگسالان می‌شود ¹⁶، با یک چرخه خواب معمولی ۹۰-۱۱۰ دقیقه‌ای.¹³ شواهد فزاینده‌ای نشان می‌دهد که مکانیسم‌های عصبی مشترکی بین شناخت بیداری و ویژگی‌های رؤیایی مربوطه در بزرگسالان وجود دارد.³⁵
• سالمندی: سالمندان تمایل دارند زمان کمتری را در خواب REM بگذرانند.¹⁶ کاهش عمومی در فراوانی یادآوری رؤیا معمولاً در سالمندان گزارش می‌شود.³⁵ این کاهش فرض می‌شود به دلیل کاهش علاقه به رؤیا دیدن و برجستگی عاطفی آن، یا به طور متناوب، کاهش شناختی مرتبط با سن باشد.³⁵ کمبود تحقیقات سیستماتیک و مطالعات روان‌فیزیولوژیکی طولی در مورد یادآوری رؤیا و الگوهای الکتروفیزیولوژیکی در سالمندان وجود دارد.³⁵

تغییرات مشاهده شده در فراوانی و یادآوری رؤیا در طول عمر، به ویژه فراوانی پایین در کودکان خردسال و کاهش در سالمندان، به شدت نشان می‌دهد که رؤیا دیدن صرفاً یک فرآیند بیولوژیکی ثابت نیست، بلکه ذاتاً با بلوغ و زوال مغز و شناخت مرتبط است.³⁵ این بدان معناست که پیچیدگی و دسترسی به تجربیات رؤیایی با رشد شناختی تکامل می‌یابد. یافته‌های فولکس مبنی بر فراوانی بسیار پایین رؤیا در کودکان خردسال (۲۰٪ در مقابل ۸۰-۹۰٪ در بزرگسالان) و کاهش عمومی در یادآوری در سالمندان ³⁵، نشان می‌دهد که توانایی مغز برای تولید رؤیاهای پیچیده و روایی، و مهم‌تر از آن، رمزگذاری آنها برای یادآوری بعدی، همراه با سایر عملکردهای شناختی توسعه می‌یابد. کاهش در سنین بالا را می‌توان به عنوان بازتابی از پیری شناختی عمومی در نظر گرفت.  

خواب دیدن در بیماران روان‌پزشکی

 

• افزایش کابوس‌ها: کابوس‌های مزمن در افراد مبتلا به اختلالات روان‌پزشکی به طور قابل توجهی بیشتر است و تا ۷۰ درصد بیماران مبتلا به اختلالات شخصیتی یا اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) را تحت تأثیر قرار می‌دهد.²⁸ آنها در اختلالات خلقی و روان‌پریشی بیش از حد معمول هستند.²⁸
• رؤیاهای واضح: رؤیاهای واضح در کهنه‌سربازان، به ویژه آنهایی که مبتلا به اختلالات روان‌پزشکی مانند PTSD و افسردگی هستند، شایع است.²⁹ این رؤیاهای واضح با درصد بالایی از خواب REM (%REM) در این جمعیت‌ها مرتبط هستند.²⁹
• پیامدهای بالینی: کابوس‌ها می‌توانند منجر به اجتناب از خواب و محرومیت از خواب شوند که به نوبه خود کابوس‌ها را بدتر می‌کند و یک چرخه معیوب ایجاد می‌کند.²⁹ پریشانی مرتبط با کابوس‌ها، به جای فراوانی آنها، با شدت اختلال روان‌پزشکی مرتبط است.²⁸

فرضیه تداوم ²⁶ و یافته‌ها در بیماران روان‌پزشکی ²⁸ نشان می‌دهد که رؤیا دیدن از زندگی ذهنی بیداری جدا نیست، بلکه به طور فعال منعکس کننده و پردازش کننده استرس‌های فعلی، حالات عاطفی و شرایط روان‌پزشکی فرد است. این امر بر رابطه دوطرفه بین رفاه روان‌شناختی بیداری و محتوای رؤیا تأکید می‌کند. رؤیاهای بیماران بی‌خوابی "استرس‌های فعلی را منعکس می‌کنند" ³⁴ و "فرضیه تداوم" پیش‌بینی می‌کند که تجربیات زندگی بیداری در رؤیاها منعکس خواهند شد.²⁶ شیوع بالای کابوس‌ها در PTSD و افسردگی، و ارتباط آنها با خودکشی و افزایش REM ²⁸، نشان می‌دهد که مغز از حالت رؤیا به عنوان زمینه‌ای برای پردازش نگرانی‌های بیداری، به ویژه نگرانی‌های عاطفی، استفاده می‌کند. بنابراین، محتوا و کیفیت رؤیاها می‌تواند پنجره‌ای به وضعیت روان‌شناختی فعلی و چالش‌های فرد باشد.  

۷. بررسی اختلالاتی مانند کابوس، خواب‌گردی، REM Sleep Behavior Disorder

   

اختلال کابوس

 

• تعریف: کابوس‌ها رؤیاهای واضحی هستند که باعث احساس شدید ترس، وحشت و/یا اضطراب می‌شوند.³⁶
• ویژگی‌ها: اگر فرد در طول کابوس بیدار شود، معمولاً می‌تواند رؤیای خود را با جزئیات توصیف کند.³⁶ بازگشت به خواب پس از کابوس می‌تواند دشوار باشد.³⁶
• ارتباط: کابوس‌های مزمن در اختلالات روان‌پزشکی بسیار شایع هستند و تا ۷۰ درصد بیماران مبتلا به اختلالات شخصیتی یا اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) را تحت تأثیر قرار می‌دهند.²⁸ آنها در اختلالات خلقی و روان‌پریشی بیش از حد معمول هستند و با افکار و رفتارهای خودکشی مرتبط هستند.²⁸

 

خوابگردی (Somnambulism)

 

• تعریف: خوابگردی شامل اعمال ناخواسته، مانند راه رفتن، است که در طول برانگیختگی‌های ناگهانی اما محدود از خواب موج آهسته بدون حرکت سریع چشم (NREM) رخ می‌دهد.³²
• ویژگی‌ها: معمولاً در یک سوم اول شب رخ می‌دهد.³² افراد از رختخواب بلند می‌شوند و با چشمان باز حرکت می‌کنند اما در خواب هستند.³⁶ آنها ممکن است فعالیت‌های پیچیده‌ای (مانند رانندگی، نواختن ساز) یا اعمال غیرمعمول انجام دهند.³⁶ هیچ بازنمایی رؤیایی وجود ندارد و افراد پس از بیداری معمولاً گیج و سردرگم هستند و هیچ خاطره‌ای از رویداد ندارند.¹⁷
• اپیدمیولوژی: شیوع آن در کودکان (۵.۰٪ در ۱۲ ماه گذشته) به طور قابل توجهی بیشتر از بزرگسالان (۱.۵٪) است.³²
• پاتوفیزیولوژی: با کاهش جریان خون موضعی مغزی در نواحی فرونتال و جداری مرتبط است.³² می‌تواند با تغییرات نورودژنراتیو (مانند بیماری پارکینسون) یا داروهای خاص (مانند داروهای ضدافسردگی، بنزودیازپین‌ها) مرتبط باشد.³²
• تشخیص و مدیریت: پلی‌سومنوگرافی قابل اعتماد اما گران است؛ سابقه دقیق از بیمار و نزدیکان اغلب کافی است.³² بیداری‌های برنامه‌ریزی شده می‌تواند یک استراتژی مدیریتی مؤثر باشد.³²

 

اختلال رفتاری خواب REM (RBD)

 

• تعریف: یک اختلال خواب است که در آن افراد به طور فیزیکی به رؤیاهای واضح و اغلب ناخوشایند خود با صداهای کلامی و حرکات ناگهانی و اغلب خشونت‌آمیز دست و پا در طول خواب REM عمل می‌کنند.¹⁷ گاهی اوقات "رفتار عمل کردن به رؤیا" نامیده می‌شود.³¹
• ویژگی‌ها: به جای فلج موقت طبیعی (آتونیا) در طول خواب REM، این مسیرها دیگر کار نمی‌کنند و منجر به عمل کردن فیزیکی به رؤیاها می‌شوند.³¹ رؤیاها اغلب پر از عمل و ممکن است خشونت‌آمیز باشند (مانند فریاد زدن، ناسزا گفتن، دست و پا زدن، مشت زدن، لگد زدن، پریدن).¹⁷ دوره‌ها می‌توانند تدریجی یا ناگهانی باشند، گاهی اوقات یا چندین بار در شب رخ دهند و اغلب با گذشت زمان بدتر می‌شوند.¹⁷
• زمان‌بندی: دوره‌های RBD در طول خواب REM رخ می‌دهند، معمولاً حداقل ۱.۵ ساعت پس از به خواب رفتن، و می‌توانند تا چهار بار در شب ظاهر شوند.¹⁷ آنها معمولاً در طول چرت زدن ظاهر نمی‌شوند.¹⁷
• تمایز از خوابگردی: برخلاف خوابگردی، افراد مبتلا به RBD به ندرت راه می‌روند، چشمانشان باز است یا اتاق را ترک می‌کنند.¹⁷ آنها پس از بیداری به سرعت هوشیار می‌شوند و رؤیاهای واضح خود را به وضوح به یاد می‌آورند.¹⁷ دوره‌های RBD شامل خوردن، نوشیدن، فعالیت جنسی یا رفتن به دستشویی نمی‌شوند.¹⁷
• ارتباطات و عوامل خطر:
  • بیماری‌های نورودژنراتیو: به شدت با شرایط نورودژنراتیو مانند بیماری پارکینسون، زوال عقل با اجسام لویی و آتروفی سیستم چندگانه مرتبط است.¹⁷ RBD می‌تواند یک علامت اولیه باشد، به طوری که افراد اغلب سال‌ها بعد به بیماری پارکینسون مبتلا می‌شوند.¹⁷
  • جمعیت‌شناسی: اغلب در مردان بالای ۵۰ سال رخ می‌دهد، اگرچه زنان بیشتری نیز تشخیص داده می‌شوند، به ویژه زیر ۵۰ سال.¹⁷ می‌تواند در بزرگسالان جوان و کودکان نیز رخ دهد، معمولاً در ارتباط با نارکولپسی، مصرف داروهای ضدافسردگی یا تومورهای مغزی.³¹
  • عوامل محیطی/شخصی: قرار گرفتن در معرض آفت‌کش‌های شغلی، کشاورزی، سیگار کشیدن یا سابقه آسیب سر.³¹
  • عوامل تشدید کننده: محرومیت از خواب یا خواب REM، سایر اختلالات خواب (مانند آپنه خواب درمان نشده)، الکل و برخی داروها.¹⁷
• عوارض: می‌تواند منجر به پریشانی یا آسیب به فرد یا شریک خواب او شود.¹⁷ می‌تواند باعث انزوای اجتماعی شود.³¹
• تشخیص: نیاز به ارزیابی توسط پزشک خواب دارد، از جمله سابقه پزشکی و خانوادگی، معاینه عصبی و پلی‌سومنوگرافی.¹⁷

تمایز واضح در مرحله خواب (NREM برای خوابگردی، REM برای کابوس‌ها/RBD) و تفاوت‌های کیفی در رفتار و یادآوری (گیجی/فراموشی در خوابگردی در مقابل عمل به رؤیا/یادآوری واضح در RBD) نشان می‌دهد که این پاراسومنیاها اشکال متمایزی از اختلال عملکرد مرتبط با خواب هستند که هر یک به مدارهای عصبی خاص و اختلال در تنظیم آنها در مراحل خاص خواب اشاره دارند. این تمایزات نشان می‌دهد که مکانیسم‌های مغزی کنترل کننده مهار حرکتی و تجربه آگاهانه به صورت مرحله‌ای مختل می‌شوند و اهداف دقیقی را برای تحقیقات نوروبیولوژیکی فراهم می‌کنند. ارتباط قوی و مداوم RBD با بیماری‌های نورودژنراتیو مانند پارکینسون و زوال عقل با اجسام لویی ¹⁷، RBD را به عنوان یک نشانگر پیش‌درآمدی حیاتی قرار می‌دهد که امکان تشخیص و مداخله زودهنگام برای این شرایط عصبی پیشرونده را فراهم می‌کند. این امر RBD را از یک اختلال صرفاً خواب به یک شاخص تشخیصی مهم برای زوال عصبی آینده تبدیل می‌کند. چندین منبع ¹⁷ بر ارتباط قوی بین RBD و بیماری‌های نورودژنراتیو تأکید می‌کنند. ¹⁷ به طور خاص بیان می‌کند که "افرادی که مبتلا به RBD هستند ممکن است سال‌ها بعد به بیماری پارکینسون مبتلا شوند." این یک پیامد بالینی عمیق است. این بدان معناست که مشاهده و تشخیص RBD نه تنها به مدیریت یک اختلال خواب مربوط می‌شود، بلکه به شناسایی افراد در معرض خطر بالای ابتلا به بیماری‌های عصبی جدی نیز کمک می‌کند. این امر درک یک اختلال مرتبط با رؤیا را از "مشکل خواب" به "علامت هشدار عصبی" تغییر می‌دهد و بر ارتباط عمیق خواب، رؤیا دیدن و سلامت کلی مغز تأکید می‌کند.  

۸. یافته‌های تصویربرداری عصبی در حین رؤیا دیدن (fMRI, EEG)

   

تکنیک‌های تصویربرداری عصبی مورد استفاده

  تکنیک‌های تصویربرداری عصبی عملکردی مانند توموگرافی گسیل پوزیترون (PET) با استفاده از H215O یا 18FDG و تصویربرداری تشدید مغناطیسی عملکردی (fMRI) امکان نقشه‌برداری فعالیت مغزی منطقه‌ای را در طول مراحل خواب، به ویژه خواب REM، فراهم کرده‌اند.⁵ تکنیک‌های الکتروفیزیولوژیکی، از جمله الکتروانسفالوگرافی (EEG) و EEG داخل جمجمه‌ای/استریو (iEEG)، نیز برای مطالعه الگوهای فعالیت مغزی در طول رؤیاها حیاتی هستند.³⁰ EEG با چگالی بالا (۲۵۶ کانال) امکان تحلیل دقیق فعالیت مغزی در طول بیداری‌ها را فراهم می‌کند.¹¹  

یافته‌ها در طول رؤیا دیدن در خواب REM

 

• فعالیت مغزی منطقه‌ای: خواب REM تحت سلطه فعال‌سازی پل مغزی، تالاموس، نواحی گیجگاهی-پس‌سری و لیمبیک/پارالیمبیک، از جمله آمیگدال، تشکیل هیپوکامپ و قشر سینگولات قدامی است.⁵
• پردازش بصری: فعال‌سازی انتخابی قشر بینایی اکستراستریات (extrastriate visual cortices) مشاهده می‌شود که با تصاویر بصری واضح رؤیا سازگار است.⁵ با این حال، فعالیت قشر بینایی اولیه کاهش می‌یابد.⁸
• پردازش عاطفی: فعال‌سازی آمیگدال با غلبه احساسات مرتبط با تهدید در رؤیاها سازگار است.⁵ فعالیت بالا در سیستم لیمبیک از نظریه‌های تنظیم عاطفی حمایت می‌کند.¹⁵
• کنترل شناختی: آرامش نسبی یا کاهش فعالیت در قشر پیش‌پیشانی دورسولترال مشاهده می‌شود.⁵ این غیرفعال شدن پیش‌پیشانی نشان‌دهنده عدم ثبات جهت‌یابی، تغییر در درک زمان، باور توهمی بیداری، کاهش کنترل ارادی و یادآوری حافظه اپیزودیک تکه‌تکه است که از ویژگی‌های رؤیاهاست.⁵
• الگوهای EEG: خواب REM با یک EEG با فرکانس بالا و "فعال‌شده" شبیه به بیداری مشخص می‌شود.¹¹ نوسانات تتای فرونتال (۵-۷ هرتز) در طول خواب REM با یادآوری رؤیا مرتبط هستند و به نظر می‌رسد تجربیات اخیر زندگی بیداری را پیش‌بینی می‌کنند.³⁰

 

یافته‌ها در طول رؤیا دیدن در خواب NREM

 

• اطلاعات کمتری در مورد فیزیولوژی رؤیا دیدن در خواب NREM در مقایسه با خواب REM وجود دارد.⁵
• مطالعات با استفاده از EEG با چگالی بالا نشان داده‌اند که در هر دو خواب NREM و REM، گزارش‌های تجربه رؤیا با کاهش موضعی در فعالیت با فرکانس پایین (۱-۴ هرتز) در نواحی قشری خلفی مرتبط هستند.¹⁰ این "منطقه داغ خلفی" زمانی برجسته می‌شود که تجربیات رؤیا با عدم تجربه در طول خواب مقایسه می‌شوند، صرف نظر از توانایی یادآوری یا حالت رفتاری (NREM در مقابل REM).¹¹
• فعالیت با فرکانس بالا در این نواحی خلفی با محتوای خاص رؤیا، مانند افکار، ادراکات، چهره‌ها، تنظیم فضایی، حرکت و گفتار همبستگی دارد.¹¹
• کاهش فعالیت آلفا (۸-۱۲ هرتز) در ناحیه جداری-پس‌سری می‌تواند یادآوری رؤیا را از مرحله ۲ خواب NREM پیش‌بینی کند.³⁰

 

بینش‌های تصویربرداری عصبی از رؤیای شفاف (Lucid Dreaming)

 

• رؤیای شفاف، که در آن رؤیا بیننده از وضعیت رؤیا آگاه است و می‌تواند تا حدی کنترل اعمال خود را در رؤیا داشته باشد ²، فرصتی منحصر به فرد برای کاوش آگاهی سطح بالاتر ارائه می‌دهد.¹⁴
• مطالعات تصویربرداری عصبی در طول رؤیای شفاف نشان‌دهنده افزایش فعالیت در ناحیه فرونتال مغز است.²
• افزایش امواج آلفا وجود دارد و فعالیت‌های عصبی آینه‌ای از فعالیت‌های مشاهده شده در آگاهی بیداری هستند.¹⁴
• فعالیت تشدید یافته در قسمت‌های فرونتال و فرونتو-لترال مغز مشاهده می‌شود که با زبان، تفکر و عملکردهای ذهنی بالاتر مرتبط با خودآگاهی مرتبط هستند.²
• محرک‌ها (حسی، شنیداری، بصری) می‌توانند برای القای رؤیاهای شفاف استفاده شوند که بیشتر نشان‌دهنده پاسخ‌دهی مغز در حالت رؤیا است.¹⁴

کشف کاهش موضعی در فعالیت EEG با فرکانس پایین در یک "منطقه داغ خلفی" که به طور مداوم با تجربه رؤیای آگاهانه در هر دو خواب NREM و REM مرتبط است ¹¹، یک بینش عمیق است. این امر یک همبستگی عصبی مشترک برای تجربه ذهنی در خواب را نشان می‌دهد و دیدگاه سنتی مبنی بر اینکه رؤیا دیدن صرفاً به EEG "فعال‌شده" جهانی خواب REM مرتبط است را به چالش می‌کشد. این بدان معناست که حضور آگاهی در طول خواب به دینامیک‌های خاص مغزی موضعی مرتبط است، نه به مرحله کلی خواب. این یافته پیامدهای مهمی برای درک ما از همبستگی‌های عصبی آگاهی دارد. یافته‌های تصویربرداری عصبی در رؤیای شفاف، به ویژه افزایش فعالیت لوب فرونتال و افزایش امواج آلفا که آینه آگاهی بیداری هستند ²، یک پارادایم تجربی منحصر به فرد برای مطالعه مبنای عصبی خودآگاهی، فراشناخت و کنترل ارادی در یک واقعیت تولید شده داخلی فراهم می‌کند. این امر شکاف بین خواب و آگاهی بیداری را پر می‌کند و بینش‌هایی را در مورد مکانیسم‌های مغزی که عاملیت آگاهانه را ممکن می‌سازند، ارائه می‌دهد. این یافته‌ها نشان می‌دهد که مغز می‌تواند به طور انتخابی نواحی مرتبط با عملکردهای شناختی سطح بالاتر را حتی در طول خواب فعال کند. این بدان معناست که ظرفیت خوداندیشی و کنترل ارادی در طول خواب از بین نمی‌رود، بلکه می‌تواند به طور انتخابی درگیر شود و ابزاری قدرتمند برای بررسی مبانی عصبی آگاهی و اراده آزاد ارائه می‌دهد.  

۹. دیدگاه نوروساینتیفیک به معنای رؤیا و تفاوت آن با دیدگاه‌های روان‌تحلیلی

   

دیدگاه نوروساینتیفیک به معنا و عملکرد رؤیا

  نوروساینس مدرن رؤیاها را از منظر بیولوژیکی و شناختی بررسی می‌کند و بر ساختارها و عملکردهای مغزی درگیر در تولید رؤیا تمرکز دارد.⁴ رؤیاها به عنوان "شناخت‌های وابسته به خواب" درک می‌شوند ⁷ که منعکس‌کننده فرآیندهای شناختی جاری هستند و از مواد تجربیات روزمره زندگی بهره می‌برند.² دیدگاه نوروساینتیفیک بر نقش‌های عملکردی رؤیاها تأکید دارد که توسط شواهد تجربی پشتیبانی می‌شود:

• تثبیت حافظه: رؤیاها به تقویت و یکپارچه‌سازی خاطرات، به ویژه خاطرات عاطفی و رویه‌ای، کمک می‌کنند.⁶
• تنظیم عاطفی: رؤیاها فضای امنی را برای پردازش و تنظیم احساسات فراهم می‌کنند و به حل تعارضات و کاهش استرس کمک می‌کنند.⁶
• شبیه‌سازی تهدید: رؤیاها ممکن است یک هدف تکاملی را با شبیه‌سازی سناریوهای تهدیدآمیز، امکان تمرین مکانیسم‌های مقابله را فراهم کنند.¹⁸
• حل مسئله و خلاقیت: رؤیاها می‌توانند تداعی‌های جدید را تسهیل کرده و به حل مسئله و تفکر خلاق کمک کنند.⁶

از دیدگاه نوروساینتیفیک، رؤیاها فعالیت ذهنی را به طور کلی منعکس می‌کنند، نه فقط خواسته‌ها و دفاعیات را.⁴ شکل رؤیا دیدن به عنوان یک "شبیه‌سازی جهان" نشان می‌دهد که عملکردهای اصلی آن با این شبیه‌سازی مرتبط است.²⁵  

تفسیرهای روان‌تحلیلی کلاسیک (فروید و یونگ)

 

• زیگموند فروید:
  • رؤیاها را "جاده سلطنتی به دانش فعالیت‌های ناخودآگاه ذهن" می‌دانست.¹
  • پیشنهاد کرد که رؤیاها "تحقق پنهان یک آرزوی سرکوب شده" را نشان می‌دهند.⁴
  • بین "محتوای آشکار" (تصاویر و روایت واقعی رؤیا) و "محتوای نهفته" (معنای پنهان و ناخودآگاه) تمایز قائل شد.²³
  • "مکانیسم‌های کار رؤیا" (تراکم، جابجایی، نمادپردازی، بازنگری ثانویه) را معرفی کرد که خواسته‌های سرکوب شده را پنهان می‌کنند تا از بیدار شدن فرد جلوگیری کنند.³
  • عملکرد اصلی رؤیا را "نگهبان خواب" می‌دانست که از اختلال در خواب توسط غرایز جلوگیری می‌کند.⁴⁰ فروید همچنین خواب را یک فرآیند روان‌شناختی فعال می‌دانست.⁴⁰
• کارل یونگ:
  • ایده‌های فروید را گسترش داد و رؤیاها را به عنوان شبیه‌سازی‌هایی پیشنهاد کرد که جنبه‌ای از شخصیت یا ساختار روانی فرد را جبران می‌کنند.³

 

تفاوت‌ها و انتقادات از منظر نوروساینتیفیک

 

• روش‌شناسی و تمرکز: نوروساینس به مطالعه ساختارها و عملکردهای مغزی درگیر در تولید رؤیا می‌پردازد، در حالی که روان‌تحلیل‌گران به معنای رؤیاها علاقه‌مند هستند و اغلب جنبه‌های بیولوژیکی را برای درک محتوای نمادین آنها کمتر مرتبط می‌دانند.⁴
• اعتبار سنجی تجربی: تحقیقات علمی مدرن تا حد زیادی نتوانسته‌اند حمایت تجربی برای ادعای فروید مبنی بر اینکه محتوای آشکار رؤیاها اهمیت روان‌شناختی آنها را پنهان می‌کند، ارائه دهند.²³ مطالعات مقایسه ارزیابی‌های محتوای آشکار و نهفته هیچ تفاوت قابل توجهی را نشان ندادند.⁴
• "معنا" در مقابل "عملکرد": دیدگاه نوروساینتیفیک بر نقش‌های عملکردی بیولوژیکی و شناختی که رؤیاها ایفا می‌کنند (مانند تثبیت حافظه، پردازش عاطفی) تمرکز دارد، نه بر یک "معنای" پنهان و نمادین که نیاز به تفسیر دارد.⁴
• کاهش علاقه روان‌تحلیلی: علاقه روان‌تحلیل‌گران به رؤیاها در دهه‌های اخیر به طور قابل توجهی کاهش یافته است.⁴

 

زمینه‌های همپوشانی یا واگرایی مفهومی بالقوه

  در حالی که روش‌شناسی‌ها و اصول اصلی متفاوت هستند، می‌توان برخی موازی‌های مفهومی را ترسیم کرد. به عنوان مثال، تأکید فروید بر انعکاس "غرایز" در رؤیاها ⁴، پژواک دوری در یافته‌های نوروساینتیفیک در مورد نقش سیستم‌های دوپامینرژیک در پاداش و انگیزه در طول تولید رؤیا دارد.⁶ با این حال، نوروساینس از مفهوم مکانیسم "پنهان‌سازی" حمایت نمی‌کند. برخی از محققان پیشنهاد می‌کنند که مدل‌های نوروساینتیفیک و روان‌تحلیلی، اگرچه متفاوت هستند، نباید متخاصم تلقی شوند، بلکه به طور بالقوه مکمل یکدیگر هستند و دیدگاه‌های متقابلاً غنی‌کننده‌ای را ارائه می‌دهند.⁴ تفاوت اصلی بین دیدگاه‌های نوروساینتیفیک و روان‌تحلیلی در یک تغییر پارادایم اساسی نهفته است: از تفسیر ذهنی و نمادین رؤیاها به عنوان پیام‌های پنهان از ناخودآگاه (روان‌تحلیلی) به یک درک عملکردی عینی و مبتنی بر شواهد از رؤیاها به عنوان فرآیندهای نوروبیولوژیکی که نقش‌های سازگارانه را ایفا می‌کنند (نوروساینتیفیک). این تغییر با ظهور تکنیک‌های تصویربرداری عصبی و الکتروفیزیولوژیکی، که امکان مشاهده مستقیم فعالیت مغز را در طول رؤیا دیدن فراهم می‌کنند، هدایت می‌شود. این نشان‌دهنده حرکت از جستجوی معنای پنهان (تفسیر) به درک کارکرد رؤیاها (عملکرد) بر اساس فرآیندهای مغزی قابل مشاهده است. در حالی که نوروساینس تفسیر نمادین را رد می‌کند ²³، به طور ضمنی نوعی "معنا" را به رؤیاها بازمی‌گرداند. این کار را با نشان دادن نقش جدایی‌ناپذیر رؤیاها در پردازش تجربیات زندگی بیداری، تثبیت خاطرات عاطفی و تمرین رفتارهای سازگارانه انجام می‌دهد. این "معنا" نمادین نیست بلکه عملکردی است و منعکس‌کننده تلاش‌های جاری مغز برای حفظ هموستاز روان‌شناختی و شناختی است. اگر رؤیاها به ما در پردازش احساسات یا تثبیت خاطرات کمک می‌کنند، محتوای آنها "معنادار" است به این معنا که وضعیت روان‌شناختی بیداری ما را منعکس می‌کند و بر آن تأثیر می‌گذارد. این نوع "معنا" متفاوت از معنای مورد نظر فروید است، اما همچنان تأیید می‌کند که رؤیاها نویز تصادفی نیستند ³⁹، بلکه محصول کار سازگارانه مغز هستند. این بدان معناست که در حالی که روش‌شناسی روان‌تحلیلی تا حد زیادی پشتیبانی نمی‌شود، ایده گسترده‌تر اهمیت رؤیاها برای زندگی درونی ما از طریق لنز نوروبیولوژیکی تأیید می‌شود.  

نتیجه‌گیری

  رؤیا دیدن یک پدیده نوروبیولوژیکی پیچیده و جهانی است که ارتباط نزدیکی با مراحل متمایز خواب، به ویژه خواب REM، دارد. تکنیک‌های مدرن تصویربرداری عصبی و الکتروفیزیولوژیکی مکانیسم‌های پیچیده مغزی را روشن کرده‌اند که شامل فعال‌سازی‌های خاص (سیستم لیمبیک، قشر بینایی) و غیرفعال‌سازی‌ها (قشر پیش‌پیشانی)، همراه با تعدیل‌های دقیق نوروترنسمیتری (استیل‌کولین، نوراپی‌نفرین، سروتونین، دوپامین) است که منجر به پدیدارشناسی منحصر به فرد رؤیاها می‌شود. نظریه‌های علمی عملکردهای سازگارانه چندوجهی را برای رؤیا دیدن پیشنهاد می‌کنند، از جمله نقش‌های حیاتی در تنظیم عاطفی، تثبیت حافظه و شبیه‌سازی تهدید، که فراتر از پدیده‌های فرعی صرف به مشارکت‌کنندگان فعال در رفاه شناختی و عاطفی حرکت می‌کنند. با وجود پیشرفت‌های قابل توجه، مکانیسم‌های دقیق رؤیا دیدن در NREM و تفاوت‌های عملکردی آن با رؤیا دیدن در REM نیاز به بررسی بیشتر دارند.⁵ مطالعات روان‌فیزیولوژیکی طولی برای درک کامل سیر تکاملی رؤیا دیدن در طول عمر، به ویژه در دوران کودکی و سالمندی، ضروری است.³⁵ تحقیقات بیشتر برای تأیید و گسترش یافته‌ها در مورد تأثیر داروهای مختلف و اختلالات خواب بر محتوا و عملکرد رؤیا مورد نیاز است.²⁶ پیامدهای بالینی رؤیا دیدن، به ویژه نقش آن به عنوان یک نشانگر زیستی برای اختلالات روان‌پزشکی و نورودژنراتیو (مانند RBD به عنوان پیش‌درآمدی برای پارکینسون)، نیازمند کاوش مداوم برای توسعه ابزارهای تشخیصی اولیه و مداخلات هدفمند است. بررسی مداوم رؤیای شفاف یک مسیر منحصر به فرد برای کاوش همبستگی‌های عصبی آگاهی، خودآگاهی و کنترل ارادی در یک واقعیت تولید شده داخلی ارائه می‌دهد. پر کردن شکاف بین تجربه ذهنی رؤیا و داده‌های نوروبیولوژیکی عینی همچنان یک چالش اصلی است که نیازمند روش‌شناسی‌های نوآورانه است.  

منابع

 

• ⁴¹https://sleepresearchsociety.org/wp-content/uploads/2020/07/CLPS0120_Readings_2018.pdf
• ¹²https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK19956/ (Principles and Practice of Sleep Medicine Kryger, Roth & Dement)
• ⁸https://neupsykey.com/chapter-19-sleep-and-its-abnormalities/ (Adams and Victor’s Principles of Neurology)
• ¹²https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK19956/, https://www.ujpronline.com/index.php/journal/article/download/1315/1854
• ⁸https://neupsykey.com/chapter-19-sleep-and-its-abnormalities/
• ⁶https://www.ujpronline.com/index.php/journal/article/download/1315/1854
• ¹⁹https://www.researchgate.net/publication/391742345_THE_DREAMING_BRAIN_A_MULTIDISCIPLINARY_SYNTHESIS_OF_NEURAL_MECHANISMS_COGNITIVE_FUNCTIONS_AND_PATHOLOGICAL_MANIFESTATIONS
• ¹⁵https://www.numberanalytics.com/blog/dreaming-brain-neurobiological-perspective
• ²⁰https://citeseerx.ist.psu.edu/document?repid=rep1&type=pdf&doi=2b226b73f7d64bd956829ca5b6e48cf7cbfe2465
• ³https://www.cambridge.org/core/books/neuroscience-of-sleep-and-dreams/theories-of-dreaming/797B84A9F7FCC18A188861131D025789
• ¹⁸https://www.researchgate.net/publication/7967535_The_threat_simulation_theory_of_the_evolutionary_function_of_dreaming:Evidence_from_dreams_of_traumatized_children
• ²³https://www.verywellmind.com/why-do-we-dream-top-dream-theories-2795931
• ²⁵https://www.researchgate.net/publication/313835803_The_Simulation_Theories_of_Dreaming:How_to_Make_Theoretical_Progress_in_Dream_Science
• ²⁴https://www.researchgate.net/publication/379835448_Evidence_of_an_active_role_of_dreaming_in_emotional_memory_processing_shows_that_we_dream_to_forget
• ²¹https://choosemuse.com/blogs/news/the-science-of-dreams-what-happens-in-the-brain-when-we-dream
• ¹https://www.berkeleywellbeing.com/dreams.html
• ⁹https://en.wikipedia.org/wiki/Non-rapid_eye_movement_sleep
• ¹⁰https://www.mdpi.com/2624-5175/4/1/12
• ²⁷https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7674595/
• ²²https://www.banyantreatmentcenter.com/blog/how-drugs-affect-dreams/
• ²⁸https://www.mdpi.com/2077-0383/9/12/3990
• ²⁹https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10476037/
• ³³https://www.utdallas.edu/~otoole/HCS6330_F08/15_schwartz.pdf
• ³⁰https://www.mdpi.com/2076-3425/11/2/220
• ³⁴https://neupsykey.com/dreams-in-patients-with-sleep-disorders/
• ²⁶https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19147378/
• ¹⁶https://www.sleepfoundation.org/stages-of-sleep
• ³⁵https://www.dovepress.com/spotlight-on-dream-recall-the-ages-of-dreams-peer-reviewed-fulltext-article-NSS
• ³¹https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/rem-sleep-behavior-disorder/symptoms-causes/syc-20352920
• ¹⁷https://sleepeducation.org/sleep-disorders/rem-sleep-behavior-disorder/
• ⁵https://www.researchgate.net/publication/222093750_Dreaming_A_Neuroimaging_View
• ³⁷https://www.frontiersin.org/research-topics/12289/brain-activity-patterns-during-dreams
• ³⁸https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5462120/
• ¹⁴https://his.diva-portal.org/smash/get/diva2:1897264/FULLTEXT01.pdf
• ³⁹https://psychology.stackexchange.com/questions/643/what-is-the-current-accepted-science-behind-dream-interpretation
• ⁷https://www.cambridge.org/core/books/neuroscience-of-sleep-and-dreams/what-are-dreams/8215DFCECB5435FD7E583E1956D2DB72
• ²https://www.ijsm.in/doi/IJSM/pdf/10.5005/IJSM-10-1-22
• ¹³https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK526132/
• ¹¹https://www.biorxiv.org/content/10.1101/012443v2.full-text
• ³²https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK559001/
• ³⁶https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/12133-parasomnias--disruptive-sleep-disorders
• ⁴https://www.scielo.br/j/rprs/a/BqyRYJPBCVrCwmSnY5JcMHj/?format=pdf&lang=en
• ⁴⁰https://www.mdpi.com/2076-3425/15/3/281