---

 

اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی: یک بررسی جامع

  اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به عنوان یک چالش رو به رشد در سلامت روان، توجه فزاینده‌ای را به خود جلب کرده است. این پدیده، که با استفاده بیش از حد، غیرقابل کنترل و اغلب آسیب‌زا از اینترنت و پلتفرم‌های اجتماعی مشخص می‌شود، می‌تواند پیامدهای مخربی بر زندگی فردی، اجتماعی، تحصیلی و شغلی افراد داشته باشد.

تعریف علمی و تشخیصی اعتیاد به اینترنت و رسانه‌های اجتماعی

  در حال حاضر، اعتیاد به اینترنت (Internet Addiction - IA) و اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی (Social Media Addiction - SMA) به طور رسمی به عنوان اختلالات مجزا در راهنماهای تشخیصی اصلی مانند DSM-5-TR و ICD-11 طبقه‌بندی نشده‌اند، اما بحث‌های علمی گسترده‌ای در مورد گنجاندن آن‌ها در ویرایش‌های بعدی وجود دارد. چنانچه دانشجوی رشته های مرتبط با علوم اعصاب هستید توصیه می کنم توضیحاتی که در ضمیمه این نوشتار ارائه داده ام را ملاحظه فرمایید. سایر منابع معتبر و اجماع علمی، اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی را به عنوان زیرمجموعه‌ای از اعتیادهای رفتاری (Behavioral Addictions) در نظر می‌گیرند. این تعریف شامل ویژگی‌های کلیدی اعتیاد است که شامل:

• اشتغال ذهنی (Preoccupation): فکر مداوم به فعالیت اینترنتی/شبکه اجتماعی، حتی زمانی که فرد مشغول فعالیت دیگری است.
• تحمل (Tolerance): نیاز به افزایش زمان استفاده برای دستیابی به همان سطح از رضایت یا ارضای اولیه. این تحمل یک ویژگی اساسی بسیاری از اعتیادهای گوناگون است، پس از مدتی ماده مخدر با دوز قبلی فرد را ارضا نخواهد کرد و میزان مصرف بالاتر می رود.
• علائم ترک (Withdrawal Symptoms): تجربه علائم ناخوشایند مانند اضطراب، تحریک‌پذیری، بی‌قراری، یا خلق و خوی افسرده زمانی که استفاده کاهش می‌یابد یا متوقف می‌شود. شاید شما هم تجربه مشابهی را در زمان قطعی های اینترنت تجربه کرده باشید.
• از دست دادن کنترل (Loss of Control): تلاش‌های مکرر و ناموفق برای کاهش یا متوقف کردن استفاده. این مورد بسیار آزاردهنده می باشد و در درازمدت اعتماد به نفس شما را هدف قرار خواهد داد. ممکن است فرد بنوعی دچار درماندگی آموخته شود: باور به اینکه من نمی توانم.
• پیامدهای منفی (Negative Consequences): ادامه استفاده علی‌رغم آگاهی از مشکلات قابل توجه اجتماعی، شغلی، تحصیلی، یا روان‌شناختی که به دلیل استفاده ایجاد یا تشدید شده‌اند. گاهی فرد این پیامدهای منفی را به عوامل دیگر مانند افسردگی نسبت می دهد. البته همانگونه که در ادامه خواهم گفت اعتیاد به موبایل در افراد افسرده شیوع بالاتری دارد و افراد افسرده ممکن است از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به عنوان راهی برای فرار از افکار منفی، تنهایی یا بی‌انگیزگی استفاده کنند

---

 

اپیدمیولوژی جهانی و منطقه‌ای

  شیوع اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در سراسر جهان متفاوت است و بسته به ابزارهای ارزیابی، تعاریف مورد استفاده و جمعیت مورد مطالعه، از 0.3% تا 27.5% متغیر است.

• شیوع در کشورهای مختلف: مطالعات نشان می‌دهند که کشورهای آسیایی مانند چین، کره جنوبی و ایران، نرخ شیوع بالاتری را گزارش کرده‌اند. به عنوان مثال، برخی تحقیقات در آسیا شیوع IA را تا 10-20% نیز تخمین زده‌اند، در حالی که در اروپا و آمریکای شمالی این ارقام معمولاً پایین‌تر و در حدود 1-9% است. این تفاوت‌ها ممکن است به عواملی مانند تفاوت‌های فرهنگی در استفاده از فناوری، دسترسی به اینترنت و سیاست‌های اجتماعی مربوط باشد.
• تاکید بر نوجوانان و جوانان: نوجوانان و جوانان، به ویژه دانشجویان، گروه‌هایی هستند که بیشترین آسیب‌پذیری را در برابر اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی دارند. این گروه سنی به دلیل قرار گرفتن در دوران شکل‌گیری هویت، نیاز به تعلق اجتماعی، و دسترسی آسان‌تر به فناوری، بیشتر در معرض خطر هستند. نرخ شیوع در این جمعیت‌ها می‌تواند به طور قابل توجهی بالاتر باشد.
• گروه‌های پرخطر: علاوه بر نوجوانان و جوانان، افرادی با ویژگی‌های شخصیتی خاص (مانند درون‌گرایی، خجالت، تکانشگری)، افراد دارای اختلالات روان‌پزشکی همزمان (مانند افسردگی، اضطراب، ADHD)، و افرادی که در زندگی واقعی دچار مشکلات اجتماعی یا تحصیلی هستند، از گروه‌های پرخطر محسوب می‌شوند.
• جنسیت: نتایج تحقیقات در مورد تفاوت‌های جنسیتی متناقض است. برخی مطالعات شیوع بالاتر در مردان را نشان می‌دهند (به ویژه در مورد بازی‌های آنلاین)، در حالی که برخی دیگر شیوع بالاتر در زنان (به ویژه در مورد استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای ارتباطات) یا عدم تفاوت معنی‌دار را گزارش کرده‌اند. به نظر می‌رسد الگوی استفاده و نوع محتوای آنلاین مورد علاقه بین جنسیت‌ها متفاوت است.
• سطح تحصیلات: تحقیقات نشان می‌دهد که ممکن است رابطه مستقیمی بین سطح تحصیلات و اعتیاد به اینترنت وجود نداشته باشد، اما ساعات طولانی‌تر استفاده در دانشجویان و افراد با تحصیلات بالاتر گزارش شده است، که می‌تواند آنها را در معرض خطر بیشتری قرار دهد.

---

 

مکانیسم‌های نوروبیولوژیک و روان‌شناختی

  اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، مانند سایر اعتیادها، شامل تغییرات پیچیده‌ای در مغز و فرآیندهای روان‌شناختی است.

• مدارهای پاداش و دوپامین: استفاده از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند به طور مستقیم سیستم پاداش مغز را فعال کند. فعالیت‌هایی مانند دریافت لایک، کامنت، یا پیام جدید، منجر به ترشح دوپامین در مسیر مزولیمبیک، به ویژه در هسته اکومبنس (Nucleus Accumbens) می‌شوند. این ترشح دوپامین، احساس لذت و رضایت را ایجاد کرده و منجر به تقویت رفتار می‌شود، به طوری که فرد برای تجربه مجدد این حس، به استفاده بیشتر ترغیب می‌شود. با گذشت زمان، این سیستم می‌تواند دچار حساسیت‌زدایی شود و نیاز به محرک‌های قوی‌تر (استفاده بیشتر) برای دستیابی به همان سطح پاداش اولیه را ایجاد کند.
• نواحی مغزی درگیر: مطالعات تصویربرداری عصبی (مانند fMRI) در افراد دارای اعتیاد به اینترنت، تغییراتی را در ساختار و عملکرد نواحی مختلف مغز نشان داده‌اند:
  • قشر پیش‌پیشانی (Prefrontal Cortex - PFC): این ناحیه مسئول عملکردهای اجرایی مانند تصمیم‌گیری، کنترل تکانه، برنامه‌ریزی و تنظیم هیجان است. در افراد دارای اعتیاد، کاهش حجم ماده خاکستری و تغییر در فعالیت در PFC، به ویژه در قشر اوربیتوفرونتال (Orbitofrontal Cortex) و قشر پیش‌پیشانی دورسولترال (Dorsolateral Prefrontal Cortex) مشاهده شده است که می‌تواند منجر به کاهش کنترل تکانه و افزایش رفتار اعتیادی شود.
  • قشر سینگولیت قدامی (Anterior Cingulate Cortex - ACC): درگیر در پردازش خطا، حل تعارض و توجه است. تغییرات در ACC می‌تواند به مشکلات در خودکنترلی و سوگیری توجه به محرک‌های مرتبط با اینترنت کمک کند.
  • آمیگدال (Amygdala): نقش کلیدی در پردازش هیجان، به ویژه ترس و اضطراب دارد. در افراد معتاد، واکنش‌پذیری آمیگدال ممکن است تغییر کند و در ارتباط با علائم ترک یا واکنش به محرک‌های استرس‌زا مرتبط با استفاده از اینترنت باشد.
• مدل‌های شناختی-رفتاری: این مدل‌ها بر نقش افکار، باورها و الگوهای رفتاری در ایجاد و تداوم اعتیاد تاکید دارند.
  • مدل شناختی-رفتاری اعتیاد به اینترنت: این مدل فرض می‌کند که باورهای ناکارآمد (مانند "فقط در اینترنت احساس راحتی می‌کنم")، مهارت‌های مقابله‌ای ضعیف با استرس یا خلق و خوی منفی، و وجود سوگیری‌های توجهی (Attentional Biases) به محرک‌های اینترنتی، می‌توانند منجر به استفاده بیش از حد شوند.
  • مدل جبران اجتماعی (Social Compensation Model): برخی افراد به دلیل مشکلات در روابط اجتماعی واقعی، از شبکه‌های اجتماعی برای جبران نیازهای اجتماعی خود استفاده می‌کنند، که می‌تواند منجر به وابستگی شود.
  • مدل فرار از واقعیت (Escape Model): استفاده از اینترنت به عنوان راهی برای فرار از مشکلات زندگی واقعی، استرس، اضطراب یا افسردگی، می‌تواند به تدریج به یک الگوی اعتیادی تبدیل شود.

---

 

تظاهرات بالینی و نشانه‌های رفتاری

  اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی با الگوهای رفتاری خاصی از مصرف عادی متمایز می‌شود که می‌تواند منجر به آسیب‌های قابل توجهی در حوزه‌های مختلف زندگی شود.

• تفاوت با مصرف عادی: تمایز اصلی بین مصرف عادی و اعتیادی، در از دست دادن کنترل و پیامدهای منفی است. فردی که به طور عادی از اینترنت استفاده می‌کند، می‌تواند زمان و میزان استفاده خود را کنترل کند و استفاده او تداخلی با وظایف و روابطش ایجاد نمی‌کند. در مقابل، فرد معتاد، علی‌رغم آگاهی از پیامدهای منفی، قادر به کاهش یا توقف استفاده نیست و کنترل زندگی‌اش به تدریج تحت الشعاع این رفتار قرار می‌گیرد.
• علائم هشداردهنده:
  • اشتغال ذهنی مداوم: فکر کردن دائمی به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، حتی زمانی که فرد مشغول فعالیت‌های دیگر است.
  • نیاز به افزایش زمان استفاده: برای رسیدن به همان سطح رضایت اولیه، فرد نیاز به گذراندن زمان بیشتری آنلاین دارد.
  • تلاش‌های ناموفق برای کنترل: تلاش‌های مکرر برای کاهش، کنترل یا توقف استفاده که بی‌نتیجه می‌مانند.
  • تجربه علائم ترک: بی‌قراری، اضطراب، تحریک‌پذیری، خلق و خوی افسرده، خشم، یا نوسانات خلقی زمانی که اینترنت در دسترس نیست یا استفاده کاهش می‌یابد.
  • نادیده گرفتن فعالیت‌های دیگر: از دست دادن علاقه به سرگرمی‌ها، فعالیت‌های اجتماعی، تحصیلی یا شغلی که قبلاً لذت‌بخش بوده‌اند.
  • دروغ‌گویی و پنهان‌کاری: پنهان کردن میزان واقعی استفاده از اعضای خانواده، دوستان، یا کارفرما.
  • استفاده برای فرار: استفاده از اینترنت برای فرار از مشکلات، کاهش استرس، اضطراب، یا افسردگی.
  • به خطر انداختن روابط و فرصت‌ها: به خطر انداختن یا از دست دادن روابط مهم، شغل، فرصت‌های تحصیلی، یا فرصت‌های شغلی به دلیل استفاده از اینترنت.
  • اختلال در عملکرد روزانه: کاهش عملکرد تحصیلی یا شغلی، بی‌نظمی در ساعات خواب و بیداری، نادیده گرفتن بهداشت شخصی.
• تأثیر بر عملکرد اجتماعی، تحصیلی، شغلی و خواب:
  • عملکرد اجتماعی: انزوا، کاهش تعاملات اجتماعی رو در رو، مشکلات در روابط خانوادگی و دوستانه.
  • عملکرد تحصیلی/شغلی: افت تحصیلی، غیبت از کلاس‌ها، کاهش بهره‌وری کاری، از دست دادن شغل.
  • خواب: اختلال در الگوی خواب، بی‌خوابی، چرت زدن در طول روز، خستگی مزمن. نور آبی ساطع شده از صفحه‌نمایش‌ها می‌تواند تولید ملاتونین (هورمون خواب) را مختل کند.

---

 

همراهی با سایر اختلالات روان‌پزشکی

  اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به ندرت به تنهایی بروز می‌کند و اغلب با سایر اختلالات روان‌پزشکی همبودی (Comorbidity) دارد. این اختلالات می‌توانند به عنوان عوامل خطر برای اعتیاد به اینترنت عمل کنند یا در نتیجه آن تشدید شوند.

• افسردگی (Depression): یکی از شایع‌ترین اختلالات همبود است. افراد افسرده ممکن است از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به عنوان راهی برای فرار از افکار منفی، تنهایی یا بی‌انگیزگی استفاده کنند، که می‌تواند به تشدید افسردگی و انزوای بیشتر منجر شود.
• اضطراب (Anxiety Disorders): شامل اختلال اضطراب اجتماعی، اختلال اضطراب فراگیر، و حملات پانیک. افراد مضطرب ممکن است احساس راحتی بیشتری در تعاملات آنلاین داشته باشند یا از اینترنت برای کاهش اضطراب خود استفاده کنند، که می‌تواند به وابستگی منجر شود.
• اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی (ADHD): افراد مبتلا به ADHD ممکن است به دلیل مشکلات در کنترل تکانه و تنظیم توجه، بیشتر در معرض خطر ابتلا به اعتیاد به اینترنت باشند. محیط آنلاین با محرک‌های فراوان و پاداش‌های فوری، می‌تواند برای آن‌ها جذابیت بیشتری داشته باشد.
• اختلال شخصیت مرزی (Borderline Personality Disorder - BPD): افراد مبتلا به BPD ممکن است از اینترنت برای مقابله با احساسات شدید، بی‌ثباتی عاطفی و ترس از رها شدن استفاده کنند. رفتارهای تکانشی و جستجوی مداوم برای تأیید اجتماعی آنلاین می‌تواند در این جمعیت شایع باشد.
• اختلال وسواس فکری-عملی (Obsessive-Compulsive Disorder - OCD): الگوهای فکری وسواسی و رفتارهای اجباری می‌توانند در زمینه استفاده از اینترنت نیز بروز کنند، مانند بررسی مداوم ایمیل، صفحات شبکه‌های اجتماعی، یا جستجوهای اجباری اطلاعات.

---

 

ابزارهای معتبر غربالگری و ارزیابی

  برای تشخیص و ارزیابی اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، ابزارهای معتبر متعددی توسعه یافته‌اند که به متخصصان کمک می‌کنند تا شدت مشکل را ارزیابی و برنامه‌های درمانی مناسبی را طراحی کنند.

• IAT (Internet Addiction Test): آزمون اعتیاد به اینترنت (IAT) که توسط دکتر کیمبرلی یانگ (Dr. Kimberly Young) توسعه یافته است، یکی از پرکاربردترین و معتبرترین ابزارهای غربالگری برای اعتیاد به اینترنت است. این پرسشنامه 20 سوالی، علائمی مانند اشتغال ذهنی، تحمل، علائم ترک، پیامدهای منفی، و از دست دادن کنترل را ارزیابی می‌کند. امتیازات بالاتر نشان‌دهنده شدت بیشتر اعتیاد است. IAT به زبان‌های مختلفی ترجمه شده و در مطالعات متعددی مورد اعتبارسنجی قرار گرفته است.
• SMDS (Social Media Disorder Scale): مقیاس اختلال رسانه‌های اجتماعی (SMDS) یک ابزار 9 آیتمی است که برای ارزیابی علائم اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی بر اساس معیارهای اعتیاد رفتاری، مانند اشتغال ذهنی، تحمل، علائم ترک، و تداخل با عملکردهای روزانه، طراحی شده است. این ابزار به طور خاص برای سنجش مشکلاتی که در رابطه با استفاده از پلتفرم‌های اجتماعی به وجود می‌آیند، مفید است.
• سایر ابزارها:
  • BPSS (Bergen Social Media Addiction Scale): یک مقیاس معتبر دیگر برای اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی که بر اساس شش معیار اعتیاد (برجستگی، تغییر خلق و خو، تحمل، علائم ترک، تعارض و عود) استوار است.
  • Young's Diagnostic Questionnaire (YDQ): یک پرسشنامه تشخیصی دیگر که بر اساس معیارهای اعتیاد رفتاری توسعه یافته است.
  • مصاحبه‌های بالینی ساختاریافته: علاوه بر پرسشنامه‌ها، مصاحبه‌های بالینی توسط متخصصان سلامت روان (روانپزشک، روانشناس) برای جمع‌آوری اطلاعات جامع‌تر در مورد تاریخچه استفاده، پیامدها و سایر اختلالات همبود ضروری است.

---

 

درمان‌ها و مداخلات توصیه‌شده

  درمان اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی نیازمند یک رویکرد جامع و چندوجهی است که شامل روان‌درمانی، در صورت لزوم دارودرمانی، و مداخلات حمایتی است.

• روان‌درمانی:
  • درمان شناختی-رفتاری (Cognitive Behavioral Therapy - CBT): یکی از مؤثرترین رویکردهای درمانی برای اعتیادهای رفتاری است. CBT به افراد کمک می‌کند تا الگوهای فکری ناکارآمد (مانند باورهای غیرمنطقی در مورد اینترنت)، محرک‌های منجر به استفاده بیش از حد، و مهارت‌های مقابله‌ای سالم‌تر را شناسایی و تغییر دهند. تکنیک‌هایی مانند آموزش مدیریت زمان، برنامه‌ریزی فعالیت‌های جایگزین، مواجهه و پیشگیری از پاسخ، و مهارت‌های حل مسئله در CBT به کار گرفته می‌شوند.
  • درمان دیالکتیکی رفتاری (Dialectical Behavior Therapy - DBT): اگرچه DBT در ابتدا برای اختلال شخصیت مرزی توسعه یافته بود، اما به دلیل تمرکز بر تنظیم هیجان، تحمل پریشانی، و مهارت‌های بین‌فردی، می‌تواند برای افرادی که با نوسانات خلقی، تکانشگری، و مشکلات ارتباطی مرتبط با اعتیاد به اینترنت دست و پنجه نرم می‌کنند، مفید باشد.
  • درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (Acceptance and Commitment Therapy - ACT): ACT به افراد کمک می‌کند تا افکار و احساسات ناخوشایند را بدون قضاوت بپذیرند و به جای مبارزه با آن‌ها، رفتارهای خود را بر اساس ارزش‌هایشان تنظیم کنند. این رویکرد می‌تواند در کاهش نیاز به فرار از واقعیت از طریق اینترنت مؤثر باشد.
• دارودرمانی (در صورت وجود شواهد علمی): در حال حاضر، هیچ داروی خاصی به طور مستقیم برای درمان اعتیاد به اینترنت یا شبکه‌های اجتماعی تأیید نشده است. با این حال، در مواردی که اعتیاد با اختلالات روان‌پزشکی همبود (مانند افسردگی، اضطراب، ADHD) همراه است، داروهای مربوط به آن اختلالات (مانند ضدافسردگی‌ها، ضداضطراب‌ها، یا محرک‌ها برای ADHD) می‌توانند توسط روان‌پزشک تجویز شوند. این داروها به طور غیرمستقیم با بهبود علائم همبود، به مدیریت اعتیاد کمک می‌کنند.
• مداخلات خانوادگی و مدرسه‌محور:
  • مداخلات خانوادگی: آموزش والدین در مورد نشانه‌های اعتیاد، تعیین قوانین و محدودیت‌های واضح برای استفاده از اینترنت در خانه، تشویق به فعالیت‌های جایگزین خانوادگی، و بهبود مهارت‌های ارتباطی در خانواده می‌تواند بسیار مؤثر باشد.
  • مداخلات مدرسه‌محور: مدارس می‌توانند با ارائه آموزش‌های رسانه‌ای، برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای دانش‌آموزان و والدین، و ایجاد محیطی که فعالیت‌های اجتماعی و غیردیجیتال را تشویق می‌کند، نقش مهمی در پیشگیری و مداخله ایفا کنند.
• درمان‌های دیجیتال یا اپ‌محور مبتنی بر شواهد: با توجه به ماهیت دیجیتالی این اعتیاد، توسعه و استفاده از مداخلات دیجیتالی (مانند برنامه‌های تلفن همراه یا پلتفرم‌های آنلاین درمانی) که مبتنی بر اصول CBT یا سایر رویکردهای درمانی هستند، در حال افزایش است. این اپلیکیشن‌ها می‌توانند شامل ابزارهای ردیابی زمان، یادآورها، تمرینات مدیریت استرس، و محتوای آموزشی باشند.

---

 

پیشگیری و سیاست‌گذاری عمومی

  پیشگیری از اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی نیازمند یک رویکرد جامع در سطح فردی، خانوادگی، آموزشی، و سیاست‌گذاری عمومی است.

• آموزش رسانه‌ای (Media Literacy Education): آموزش مهارت‌های سواد رسانه‌ای به کودکان و نوجوانان از سنین پایین بسیار حیاتی است. این آموزش‌ها باید شامل:
  • شناسایی محتوای سالم و ناسالم.
  • توسعه تفکر انتقادی نسبت به اطلاعات آنلاین.
  • آگاهی از خطرات حریم خصوصی و امنیت آنلاین.
  • درک تأثیرات روانی و اجتماعی استفاده از رسانه‌های اجتماعی.
• تنظیم استفاده از تکنولوژی:
  • قوانین خانوادگی: تعیین زمان‌های مشخص برای استفاده از صفحه نمایش، ایجاد مناطق بدون صفحه نمایش در خانه (مانند اتاق خواب)، و تشویق به فعالیت‌های جایگزین غیردیجیتال.
  • ابزارهای کنترل والدین: استفاده از نرم‌افزارها و ابزارهایی که به والدین امکان می‌دهند زمان استفاده از اینترنت را کنترل کنند و دسترسی به محتوای نامناسب را محدود کنند.
  • محدودیت‌های شخصی: آموزش مهارت‌های خودتنظیمی به افراد برای تعیین محدودیت‌های شخصی در استفاده از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی.
• نقش والدین و نهادهای آموزشی:
  • والدین: نقش مدلینگ (نمونه بودن) والدین در استفاده سالم از تکنولوژی بسیار مهم است. والدین باید با فرزندان خود در مورد عادات آنلاینشان صحبت کنند و محیطی حمایتی ایجاد کنند که در آن فرزندان احساس راحتی برای بیان مشکلات خود داشته باشند.
  • مدارس و دانشگاه‌ها: گنجاندن برنامه‌های آموزشی درسی در مورد استفاده سالم از تکنولوژی، ایجاد فضای مناسب برای فعالیت‌های اجتماعی خارج از اینترنت، و دسترسی به مشاوران برای کمک به دانش‌آموزان و دانشجویان در معرض خطر.
• سیاست‌گذاری عمومی: دولت‌ها و نهادهای عمومی می‌توانند با:
  • حمایت از پژوهش در زمینه اعتیاد به اینترنت.
  • توسعه کمپین‌های آگاهی‌بخش عمومی.
  • همکاری با شرکت‌های فناوری برای طراحی محصولات دیجیتالی که مصرف مسئولانه را تشویق می‌کنند (به عنوان مثال، ارائه ابزارهای ردیابی زمان استفاده در خود اپلیکیشن‌ها).
  • ارائه خدمات درمانی و حمایتی برای افراد مبتلا، نقش مهمی در پیشگیری و مدیریت این مشکل ایفا کنند.

---

 

چالش‌های تشخیصی و بحث‌های علمی جاری

  اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، به دلیل ماهیت پیچیده و نوظهور خود، با چالش‌های تشخیصی و بحث‌های علمی متعددی روبرو است.

• مرز بین مصرف سالم و اعتیادی: یکی از بزرگترین چالش‌ها، تعیین مرز دقیق بین استفاده طبیعی و سالم از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی و یک الگوی اعتیادی است. اینترنت به جزء جدایی‌ناپذیری از زندگی مدرن تبدیل شده و بسیاری از فعالیت‌های ضروری (مانند کار، آموزش، ارتباطات) به آن وابسته هستند. تمایز بین استفاده کارآمد و استفاده آسیب‌زا دشوار است و نیازمند بررسی دقیق پیامدها و از دست دادن کنترل است.
• مسئله اعتیاد رفتاری (Behavioral Addiction): در حالی که اعتیاد به مواد مخدر دارای مبنای بیولوژیکی و فارماکولوژیکی واضحی است، مفهوم اعتیاد رفتاری (مانند اعتیاد به قمار، خرید، ورزش و...) هنوز موضوع بحث در جامعه علمی است. منتقدان استدلال می‌کنند که بسیاری از این رفتارها، "استفاده بیش از حد" هستند و نه یک "اعتیاد" واقعی که با تغییرات نوروبیولوژیک و علائم ترک مشابه اعتیاد به مواد مخدر همراه باشد. با این حال، شواهد فزاینده‌ای از شباهت‌های مکانیسم‌های مغزی بین اعتیاد به مواد و اعتیادهای رفتاری (به ویژه در سیستم پاداش دوپامینرژیک) وجود دارد.
• جایگاه در DSM و ICD: همانطور که پیشتر ذکر شد، تنها "اختلال بازی اینترنتی" در DSM-5 و "اختلال بازی" در ICD-11 به عنوان اختلالات بالقوه یا رسمی گنجانده شده‌اند. دلایل عدم گنجاندن کامل اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی شامل:
  • نبود اجماع بر معیارهای تشخیصی استاندارد: علائم و نشانه‌ها هنوز به طور کامل تعریف نشده‌اند و ابزارهای ارزیابی متعددی وجود دارد که ممکن است نتایج متفاوتی بدهند.
  • عدم درک کامل مکانیسم‌های پاتوفیزیولوژیک: اگرچه پیشرفت‌هایی حاصل شده، اما هنوز نیاز به تحقیقات بیشتر برای شناسایی بیومارکرهای دقیق و مکانیسم‌های عصبی زیربنایی وجود دارد.
  • چالش‌های تفکیک از سایر اختلالات: اعتیاد به اینترنت اغلب با سایر اختلالات روان‌پزشکی همبود است که این امر تفکیک آن را به عنوان یک اختلال اولیه دشوار می‌کند.
  • ترس از "پزشکی‌سازی" زندگی روزمره: نگرانی‌هایی وجود دارد که گنجاندن هر رفتار افراطی به عنوان یک اختلال پزشکی، می‌تواند منجر به پزشکی‌سازی جنبه‌های عادی زندگی شود.
• تغییرات سریع تکنولوژی: اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به سرعت در حال تکامل هستند. این تغییرات مداوم، مطالعه و طبقه‌بندی دقیق الگوهای رفتاری مرتبط با آن‌ها را دشوار می‌سازد. به عنوان مثال، ظهور متاورس و واقعیت مجازی می‌تواند ابعاد جدیدی به این پدیده اضافه کند.

---

 

جمع‌بندی و پیشنهاد 

  اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی یک پدیده پیچیده و چندوجهی است که تأثیرات گسترده‌ای بر سلامت روان فردی و عمومی دارد. اگرچه هنوز به طور رسمی در همه راهنماهای تشخیصی اصلی گنجانده نشده است، اما شواهد فزاینده‌ای از شباهت‌های آن با سایر اعتیادهای رفتاری و تأثیرات منفی آن بر عملکرد زندگی وجود دارد. پیشنهاد مسیرهای آینده برای پژوهش و مداخله:

1. استانداردسازی معیارهای تشخیصی و ابزارهای ارزیابی: نیاز به اجماع بین‌المللی بر روی معیارهای تشخیصی واضح و ابزارهای ارزیابی معتبر و همسو برای اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، به منظور تسهیل پژوهش و تشخیص بالینی دقیق‌تر.
2. پژوهش‌های نوروبیولوژیک عمیق‌تر: انجام مطالعات طولی با استفاده از تکنیک‌های تصویربرداری مغزی پیشرفته (مانند fMRI، EEG، DTI) برای درک بهتر تغییرات ساختاری و عملکردی مغز در افراد مبتلا به این اعتیاد، و شناسایی بیومارکرهای بالقوه.
3. توسعه و ارزیابی مداخلات مبتنی بر شواهد: انجام کارآزمایی‌های بالینی تصادفی و کنترل شده (RCTs) برای ارزیابی اثربخشی انواع مختلف روان‌درمانی‌ها (CBT، ACT، DBT)، دارودرمانی‌های کمکی و مداخلات دیجیتالی (برنامه‌های موبایل و پلتفرم‌های آنلاین) در جمعیت‌های مختلف.
4. مطالعات طولی و همگروهی: انجام مطالعات طولی برای ردیابی الگوهای استفاده از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در طول زمان، شناسایی عوامل خطر و محافظت‌کننده، و درک مسیرهای توسعه اعتیاد.
5. توجه به زیرگروه‌های خاص: بررسی و فهم اعتیاد به اینترنت در زیرگروه‌های خاصی از جمعیت (مانند کودکان، افراد مسن، افراد با اختلالات همبود خاص) که ممکن است الگوهای متفاوتی از استفاده و نیازهای درمانی خاصی داشته باشند.
6. پژوهش در مورد تأثیرات فرهنگی و اجتماعی: بررسی تأثیرات فرهنگی، سیاست‌های اجتماعی و طراحی پلتفرم‌های دیجیتال بر شیوع و تظاهرات اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی.
7. ادغام مداخلات در سیستم‌های سلامت عمومی: ایجاد برنامه‌های آگاهی‌بخش، پیشگیری، و درمانی قابل دسترس در سیستم‌های سلامت عمومی، مدارس، و دانشگاه‌ها.

با افزایش درک ما از این پدیده و توسعه مداخلات مؤثر، می‌توانیم به افراد آسیب‌دیده کمک کنیم تا استفاده سالم‌تر و کنترل‌شده‌تری از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی داشته باشند و کیفیت زندگی خود را بهبود بخشند. این نیازمند همکاری بین‌رشته‌ای بین متخصصان سلامت روان، علوم اعصاب، فناوری، آموزش، و سیاست‌گذاری است.

ضمیمه:

• • 1DSM-5-TR (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition, Text Revision): این راهنما، اختلال بازی اینترنتی (Internet Gaming Disorder - IGD) را در بخش "شرایط نیازمند مطالعه بیشتر" قرار داده است، که نشان‌دهنده نیاز به تحقیقات بیشتر برای تأیید وضعیت آن به عنوان یک اختلال رسمی است. معیارهای پیشنهادی برای IGD شامل اشتغال ذهنی به بازی‌های اینترنتی، علائم ترک، تحمل، از دست دادن علایق دیگر، ادامه استفاده علی‌رغم مشکلات، فریب دادن دیگران در مورد میزان استفاده، استفاده برای فرار از خلق و خوی منفی، به خطر انداختن روابط یا فرصت‌ها، و ایجاد اختلال قابل توجه در عملکرد است. اگرچه این معیارها به طور خاص برای بازی‌ها طراحی شده‌اند، اما شباهت‌های زیادی با الگوهای اعتیادی مشاهده شده در استفاده از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی دارند.
  • ICD-11 (International Classification of Diseases, 11th Revision): اختلال بازی (Gaming Disorder) را به عنوان یک اختلال رفتاری طبقه‌بندی کرده است. تعریف ICD-11 از اختلال بازی شامل الگوی رفتار بازی (هم آنلاین و هم آفلاین) است که با اختلال در کنترل بازی، افزایش اولویت بازی نسبت به سایر فعالیت‌ها و ادامه یا تشدید بازی علی‌رغم بروز پیامدهای منفی مشخص می‌شود. این طبقه بندی نیز مانند DSM-5، به طور مستقیم به اعتیاد عمومی به اینترنت یا شبکه‌های اجتماعی نمی‌پردازد، اما چارچوبی برای درک اختلالات رفتاری مشابه ارائه می‌دهد.

    ---

    منابعی برای مطالعه بیشتر:

۱. Neurobiological findings related to Internet use disorders

• • • مجله: Psychiatry and Clinical Neurosciences (Wiley)

    • نویسنده: Park و همکاران (2016)

    • محتوا: مرور جامع MRI، PET، SPECT و یافته‌های مرتبط با اختلال استفاده از اینترنت؛ تأثیرات ساختاری و عملکردی بر قشر اوربیتوفرونتال، قشر میانی پیش‌پیشانی، کینگولیت قدامی و خلفی و شباهت‌ها با اختلالات سوء‌مصرف مواد PMC+2PubMed+2PubMed+2New York Post+2PubMed+2Wiley Online Library+2

۲. Internet and gaming addiction: a systematic literature review of neuroimaging studies

• • • مجله: بررسی سیستماتیک (احتمالاً Addiction Biology یا مشابه)

    • محتوا: بررسی ۱۸ مطالعه MRI و سایر روش‌های تصویربرداری؛ نتیجه‌گیری: شواهد قوی برای شباهت بین اعتیاد اینترنتی و اعتیاد به مواد، با اختلالات نوروشیمیایی و ساختاری PubMed

۳. Internet addiction-induced brain structure and function alterations: a systematic review and meta-analysis of voxel-based morphometry and resting‑state functional connectivity studies

• • • مجله: Springer (2023)

    • محتوا: متاآنالیز VBM و rs‑fc؛ کاهش حجم ماده خاکستری در SMA، ACC، OFC و تغییرات عملکردی شبکه‌های پیش‌فرض و کنترل اجرایی PubMed

۴. White matter microstructural changes in internet addiction disorder: A systematic review of diffusion tensor imaging studies

• • • مجله: Addictive Behaviors (2023)

    • محتوا: بررسی ۱۴ مقاله DTI؛ تغییرات در FA در تالاموس، مسیرهای قشری-سپینال، ILF، کاهش کارایی شبکه عصبی مغز افراد با IGD reddit.com+4PubMed+4PubMed+4mdpi.com+3PubMed+3Wiley Online Library+3

۵. Microstructural changes and internet addiction behavior: A preliminary diffusion MRI study

• • • مجله: Elsevier, 2019

    • نویسنده: استفاده از دیتابیس LEMON

    • محتوا: ارتباط اتصال میکروساختاری در کالیوم کالوزوم، مسیرهای قشری–سپینال، فورنیکس و آرکوات با شدت اعتیاد به اینترنت در افراد سالم PMC

۶. Problematic internet use is associated with structural alterations in the brain reward system in females

• • • مجله: Human Brain Mapping (2022)

    • محتوا: در ۸۲ زن، افزایش حجم ماده خاکستری در پوتامن و nucleus accumbens و کاهش در OFC مطابق VBM؛ نواحی مرتبط با سیستم پاداش در رفتار اعتیادی PubMed+1PubMed+1

۷. Meta-analysis of structural and functional brain alterations in internet gaming disorder

• • مجله: Frontiers in Psychiatry (2022)

  • محتوا: متاآنالیز یافته‌های ساختاری و عملکردی؛ نشان‌دهنده تغییر در ACC، SMA، precuneus، fusiform gyrus و IFG؛ پیامدهای بالینی و مداخلات هدفمند frontiersin.org