در این مقاله سعی کرده ام تا با تکیه بر منابع معتبر پزشکی، دیدگاهی جامع و به‌روز از اعتیادهای نوین ارائه دهم. با توجه به گسترش وحشتناک مقوله اعتیادهای رفتاری(اعتیاد به شبکه های اجتماعی، پورنوگرافی...) و لزوم آگاهی عمومی نسبت به آن، قسمت اول نوشتار را به آن اختصاص داده ام و سعی کرده ام مطلب به گونه ای ابشد که برای مخاطب عموم کاربرد داشته باشد. بخشهای بعدی مقاله که در باره مکانیسمها و درمانهای اعتیادهای نوین صحبت می شود قدری تخصصی تر است و بیشتر برای مخاطبین پزشک و روانشناس نگاشته شده است. فرهاد عمادی متخصص مغز و اعصاب.
اعتیادهای نوین: تظاهرات، مکانیسمها، و چالش‌ها در هزاره سوم
تعریف اعتیاد نوین و تمایز آن با اعتیاد کلاسیک
اعتیاد، در تعریف بنیادین خود، یک بیماری مزمن و عودکننده مغزی است که با جستجوی اجباری ماده یا رفتار، مصرف یا درگیر شدن با آن و تمایل شدید به ادامه آن، و علی‌رغم پیامدهای مضر مشخص می‌شود. لطفا قبل از ادامه باز گردید و این تعریف را دوباره مرور کنید: اعتیاد یک بیماری مغزی است: در واقع اعتیاد مغز را دچار یک نوروپلاستی سیته منفی می کند. نوروپلاستیسیته یک تغییر کارکردی در مغز است که از آن به تغییر شکل مغز یاد می شود. یعنی مغز بعد از اعتیاد با مغز قبل از اعتیاد متفاوت خواهد بود. همانگونه که در تعریف کفته شد این بیماری مغری مزمن و عود کننده است مثل خیلی بیماریهای دیگر مغزی(میگرن، افسردگی...).
در اعتیادهای نوین رفتاری الگوهای اجباری‌ای به جای مصرف یک ماده، بر یک فعالیت یا رفتار خاص متمرکنداعتیاد نوین، اصطلاحی است که برای توصیف الگوهای اعتیادی که در سال‌های اخیر پدیدار شده‌اند یا شیوع بیشتری یافته‌اند، به کار می‌رود. این اعتیادها می‌توانند شامل مصرف مواد روان‌گردان جدید (اعتیاد شیمیایی) یا الگوهای رفتاری (اعتیاد رفتاری) باشند. نکته جالب این است که این اعتیادها ساختارهای نوروبیولوژیکی مشابهی با اعتیاد به مواد کلاسیک دارند. یکی از اعتیادهای نوین اعتیاد به مسکنهاست که به دلیل شیوع بالا بصورت جداگانه آن را توضیخ خواهیم داد.
تفاوت عمده بین اعتیاد نوین و اعتیاد کلاسیک (مانند اعتیاد به مواد افیونی یا الکل) در ماهیت محرک اعتیادآور است. در حالی که اعتیاد کلاسیک عمدتاً بر مصرف مواد متمرکز است، اعتیادهای نوین رفتاری شامل الگوهای اجباری‌ای هستند که به جای مصرف یک ماده، بر یک فعالیت یا رفتار خاص متمرکند. با این حال، مکانیسم‌های نوروبیولوژیک زمینه‌ای و تظاهرات بالینی، شباهت‌های قابل توجهی را نشان می‌دهند که همین امر باعث شده تا بسیاری از متخصصان، اعتیادهای رفتاری را در طیف اختلالات مرتبط با اعتیاد طبقه‌بندی کنند. DSM-5-TR تنها اختلال قمار را به عنوان یک اعتیاد رفتاری به رسمیت می‌شناسد، اما رویکردهای پژوهشی و بالینی نشان می‌دهند که سایر رفتارهای اجباری نیز ممکن است معیارهای مشابهی را برآورده کنند.
انواع اعتیادهای نوین رفتاری
اعتیاد رفتاری به حالتی گفته می‌شود که یک رفتار یا فعالیت خاص آن‌قدر برای فرد وسوسه‌انگیز و غیرقابل‌مقاومت می‌شود که کنترلش را از دست می‌دهد و روند زندگی، روابط، کار، سلامت جسمی یا روانی او دچار آسیب می‌شود. در این نوع اعتیاد، بر خلاف اعتیاد به مواد (مثل مواد مخدر یا الکل)، پای هیچ ماده شیمیایی در میان نیست؛ بلکه خودِ "رفتار" نقش ماده مخدر را بازی می‌کند.
تعریف علمی: اعتیادهای رفتاری، الگوهای رفتاری غیرانطباقی و اجباری هستند که می‌توانند منجر به پریشانی بالینی قابل توجه یا اختلال در عملکرد اجتماعی، شغلی یا سایر حوزه‌های مهم زندگی شوند.
مثال‌هایی از اعتیاد رفتاری:
اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی: فرد ساعت‌ها بدون هدف در اینستاگرام یا تیک‌تاک می‌چرخد، حتی وقتی خسته یا عصبی می‌شود باز به سراغ آن می‌رود.
اعتیاد به بازیهای رایانه‌ای: نوجوانی که شب تا صبح بازی می‌کند، از مدرسه یا کار می‌زند، و بدون بازی احساس پوچی و بی‌حالی می‌کند.
خرید وسواسی (شاپاهولیسم): کسی که بدون نیاز، مرتب خرید می‌کند تا حال بهتری پیدا کند، اما بعد احساس گناه یا پشیمانی دارد.
اعتیاد به قمار: فرد به امید جبران باخت قبلی، مرتب قمار می‌کند و حتی خانه یا دارایی‌اش را از دست می‌دهد.
اعتیاد به پورنوگرافی یا روابط جنسی مجازی: فرد نمی‌تواند جلوی خودش را بگیرد، حتی وقتی می‌داند برای رابطه عاطفی یا اعتماد به نفسش مخرب است.
در ادامه به تفصیل به شرح انواع این اعتیاد شایع و مخرب یعنی اعتیاد رفتاری می پردازیم:
اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی
اعتیاد اینترنت (Internet Addiction) به وضعیتی گفته می‌شود که فرد نتواند استفاده از اینترنت را کنترل کند و این نیاز مداوم، روی امور روزمره مانند کار، تحصیل، روابط اجتماعی یا خواب اثر منفی بگذارد.
رفتارهایی مانند مرور مداوم شبکه‌های اجتماعی، چت بی‌هدف، بازی آنلاین طولانی یا بازدید بی‌پایان از ویدیوها می‌تواند به اعتیاد رفتاری اینترنت منجر شود.
اعتیاد به شبکه اجتماعی (Social Media Addiction) زیرمجموعه‌ای از اعتیاد اینترنتی است که فرد تمایل غیرقابل کنترل به استفاده از پلتفرم‌هایی مثل اینستاگرام، تلگرام، توییتر و ... دارد، حتی با وجود پیامدهای منفی مثل اضطراب، کم‌خوابی یا کاهش روابط واقعی.
وضعیت و آمار در ایران
🎓 نوجوانان و دانش‌آموزان
طبق یک مطالعه ملی روی دانش‌آموزان دبیرستانی در ۱۳ استان ایران، ۲۲.۲٪ از شرکت‌کنندگان (۴۳۴۲ نفر) دارای علائم اعتیاد اینترنتی بودند (PubMed).
در شهری مانند بوشهر (سال ۲۰۱۸)، از ۱۰۰۰ دانش‌آموز، ۱.۱٪ در گروه «اعتیاد به اینترنت» و ۳۳.۱٪ در گروه «در معرض خطر» قرار داشتند (PubMed).
در اصفهان، در نمونه‌ای از نوجوانان ۱۰–۱۵ ساله، ۵.۱٪ معتاد واقعی و ۵۳.۷٪ در معرض خطر تشخیص داده شدند (jpp.mums.ac.ir).
🎓 دانشجویان و جوانان
متاآنالیز ۴۹ مطالعه روی دانشگاهیان نشان داد که ۳۱.۵٪ از دانشجویان ایرانی علائم اعتیاد به اینترنت دارند (PubMed).
مطالعه در اهواز نشان داد فقط ۱.۶٪ دانشجویان کاملاً بدون مشکل هستند؛ حدود ۱۲.۹٪ در سطح «شدید» اعتیاد و ۳۸.۱٪ در سطح «متوسط» قرار دارند (PubMed).
📱 اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی
در یک مطالعه روی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی تهران در ۲۰۲۰: ۴۴٪ از افراد دچار اعتیاد به شبکه اجتماعی بودند (۹۰٪ با شدت خفیف، ۱۰٪ شدت شدید) (PMC, Europe PMC).
متاآنالیز دیگری نیز گزارش می‌دهد که تقریباً ۲۰٪ از جامعه جوان ایرانی ممکن است به شبکه‌های اجتماعی معتاد باشند (PMC).
🧠 پیامدهای اعتیاد اینترنتی
مشکلات خواب، احساس افسردگی، اضطراب اضطراب، اختلال در عملکرد تحصیلی یا کاری
انزوای اجتماعی، کاهش اعتماد به نفس و کاهش کیفیت روابط واقعی
در تعدادی از مطالعات، ارتباط قابل‌توجهی با علائم روان‌شناختی مثل افسردگی و اضطراب مشاهده شده است (به‌ویژه در نوجوانان استان بوشهر) (PMC).
✨ خلاصه بصورت جدول:
موضوع
توضیح ساده
اعتیاد اینترنت چیست؟
رفتاری است که زمان زیادی صرف آن می‌شود، از کنترل خارج می‌شود و زندگی روزمره را مختل می‌کند.
علائم آن چیست؟
وسوسه شدید استفاده، مشکلات خواب، ترک کار/تحصیل، بی‌حوصلگی بدون فعالیت آنلاین، انزوای اجتماعی.
وضعیت در ایران:
تقریباً ۲۰–۳۱٪ دانشجویان و جوانان، و حدود ۲۰–۲۲٪ نوجوانان، در معرض یا دارای اعتیاد اینترنتی هستند. تقریبا ۴۴٪ از برخی گروه‌ها هم به شبکه‌های اجتماعی معتاد‌اند.
آیا فقط بزرگسالان؟
خیر؛ هم نوجوانان و هم جوانان و دانشجویان درگیر هستند، با درصدهای متفاوت بسته به گروه و منطقه.
اختلال اعتیاد به اینترنت: این اختلال با استفاده مفرط و اجباری از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، از دست دادن کنترل بر زمان استفاده، نادیده گرفتن مسئولیت‌ها و تعهدات، و تجربه علائم ترک (مانند اضطراب و تحریک‌پذیری) در صورت عدم دسترسی مشخص می‌شود. این نوع اعتیاد می‌تواند منجر به انزوای اجتماعی، افت تحصیلی یا شغلی و مشکلات روانی مانند افسردگی و اضطراب شود.
اعتیاد به بازیهای ویدیویی
اعتیاد به بازیهای ویدیویی (Video Game Addiction یا Internet Gaming Disorder) وضعیتی است که فرد:
کنترل استفاده از بازی را از دست می‌دهد،
زمان بسیار زیادی صرف بازی می‌کند،
اولویت بازی از نیازهای روزمره مانند مطالعه، خواب، روابط اجتماعی، یا شغل بیشتر می‌شود،
با وجود پیامدهای منفی (مثل افت تحصیلی، بی‌خوابی، انزوا)، باز هم ادامه می‌دهد (Reddit).
این اختلال به‌طور رسمی در راهنمای DSM-5 و همچنین در ICD-11 سازمان جهانی بهداشت تحت عنوان Gaming Disorder شناخته می‌شود (Reddit).
این اختلال، که در ICD-11 به رسمیت شناخته شده است، با الگوی بازی مداوم یا مکرر مشخص می‌شود که در آن فرد کنترل بر بازی را از دست می‌دهد، بازی را بر سایر فعالیت‌های زندگی ترجیح می‌دهد و با وجود پیامدهای منفی، به بازی ادامه می‌دهد. این اختلال می‌تواند منجر به مشکلات سلامتی (مانند اختلالات خواب)، مشکلات تحصیلی/شغلی و روابط بین فردی شود.
📊 آمار اعتیاد به بازی در ایران
دانش‌آموزان (مدارس و نوجوانان)
در شیراز: تنها ۵ نفر (کمتر از ۰.۵٪) از میان ۱۰۲۰ دانش‌آموز دبیرستانی به اعتیاد ویدیوگیم مبتلا بودند؛ اما استفاده تفریحی از اینترنت و DVD با پیامدهای روانی مرتبط گزارش شد (PubMed).
در اصفهان (راهنمایی، سال ۲۰۰۹–۲۰۱۰): اعتیاد به بازیهای کامپیوتری با افزایش اضطراب، بی‌خوابی و کاهش عملکرد روانی در ارتباط بود (PubMed).
کودکان با اختلال ADHD
مطالعه در تهران روی کودکان با ADHD و گروه کنترل:
۱۱٪ کودکان با ADHD دارای اعتیاد به بازی بودند.
در مقایسه، تنها ۴٪ از کودکان بدون ADHD دچار این مشکل بودند (Lippincott Journals).
همچنین، ۵۸٪ کودکان ADHD و ۲۷٪ کودکان عادی در معرض بازیهای ویدیویی بودند (Lippincott Journals).
دانشجویان سلامت و جوانان
در بین دانشجویان پارامدیکال دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان (سال ۲۰۲۰):
۲۱.۵٪ از دانشجویان دچار اعتیاد به بازیهای ویدیویی بودند،
۱۷.۲٪ شدت بالا،
۴.۳٪ شدت بسیار بالا.
اعتیاد باعث افزایش رفتارهای پرخاشگرانه، کاهش تعاملات اجتماعی و اختلال در انجام وظایف روزانه می‌شد (jmis.hums.ac.ir, PubMed).
نوجوانان پسر عادی
مطالعات qualitative و surveys:
شیوع اختلال بازی اینترنتی در نوجوانان ایرانی بین ۴.۲٪ تا ۱۷٪ گزارش شده است، با میانگین مصرف روزانه حدود ۱۲۵ دقیقه برای ۶۹٪ نوجوانان بالای ۲–۱۷ سال (Reddit, Frontiers).
در یک تحقیق آنلاین با ۷۹۱ نفر (۷۵٪ مرد) که معیار IGDT‑10 استفاده شد:
تنها ۳.۷٪ افراد معیارهای اختلال بازی اینترنتی را داشتند.
ولی علاقه‌مندان با انگیزه فرار از تنش یا خیال‌پردازی، بیشتر مستعد ابتلا بودند (۹.۴ برابر بیشتر در مردان) (researchgate.net).
در اعتیاد به بازیهای کامپیوتری بازی را بر سایر فعالیت‌های زندگی ترجیح می‌دهد و با وجود پیامدهای منفی، به بازی ادامه می‌دهد
📋 جدول خلاصه‌ی وضعیت در ایران
گروه مورد بررسی
شیوع اعتیاد به بازیهای ویدیویی
دانش‌آموزان دبیرستانی (شیراز)
کمتر از ۰.۵٪
کودکان ADHD (تهران)
۱۱٪ در ADHD، ۴٪ گروه کنترل
دانشجویان پارامدیکال (هرمزگان)
۲۱.۵٪ (۱۷.۲٪ شدت بالا، ۴.۳٪ شدت بسیار بالا)
نوجوانان پسر (مطالعات مختلف)
بین ۴.۲٪ تا ۱۷٪
شرکت‌کنندگان در نظرسنجی آنلاین
۳.۷٪ معیارهای IGD را داشتند
🧠 پیامدها و عوامل مرتبط
اختلال در عملکرد تحصیلی، اضطراب، کاهش کیفیت روابط اجتماعی.
رفتارهای پرخاشگرانه، انزوای اجتماعی، افت در انجام کارهای روزانه نیز گزارش شده‌اند (Frontiers).
عوامل خطر شامل: سن پایین‌تر شروع بازی، وقت زیاد صرف بازی، انگیزه‌های فرار/خیال‌پردازی، جنسیت مذکر، و علائم روان‌شناختی همراه هستند (researchgate.net, Frontiers).
اعتیاد به بازیهای ویدیویی یعنی وقتی بازی کردن به‌جای تفریح به یک رفتار وسواسی تبدیل می‌شود که زندگی فرد را مختل می‌کند. در ایران، درصد افرادی که معیارهای اختلال را دارند، در جمعیت‌های مختلف متفاوت است: از کمتر از ۱٪ در دانش آموزان عادی تا حدود ۲۰–۲۱٪ در برخی دانشجویان و نوجوانان خاص دیده شده است.این اعتیاد با مسائل روانی و اجتماعی مانند اضطراب، کاهش تعامل اجتماعی، و افت تحصیلی همراه بوده است.
اعتیاد به پورنوگرافی
اعتیاد به پورنوگرافی یا استفاده آسیب‌زا از محتوای جنسی آنلاین (Problematic Pornography Use – PPU) به شرایطی گفته می‌شود که فرد:
مصرف پورنوگرافی را کنترل نمی‌تواند،
زمان زیادی صرف آن می‌کند،
و به‌رغم پیامدهای منفی (مثل اضطراب، افسردگی، ضعف در روابط، یا عملکرد زندگی روزمره) ادامه می‌دهد.
این نوع رفتار در رده اختلالات اعتیادهای رفتاری طبقه‌بندی می‌شود و حتی پژوهش‌ها روی تأثیرات ناخوشایند آن بر سلامت روان انجام شده‌اند (PubMed).
📊 آمار مصرف و مشکلات پورنوگرافی در ایران
🔹 مطالعه سراسری (سال ۲۰۲۱)
بر اساس یک پرسشنامه آنلاین در سراسر ایران روی ۱۲۴۹ شرکت‌کننده، ۳۰.۱٪ از افراد گزارش استفاده از پورنوگرافی طی سال گذشته داشتند (۲۷.۵٪ زنان، ۳۵.۹٪ مردان) (PubMed).
از این میان، ۱۳٪ افراد دارای مصرف آسیب‌زا یا PPU بودند (۱۰٪ زنان و ۱۷.۱٪ مردان) (PubMed).
🔹 عوامل مرتبط با مصرف و PPU
جنسیت مرد، شروع زودهنگام رابطه جنسی، مدت ازدواج کوتاه‌تر، میزان کمتر مذهبی بودن، ارتباط جنسی محدود با شریک، استمناء مکرر، مصرف مواد مخدر و افسردگی از عوامل مرتبط با مصرف پورنوگرافی و خطر PPU هستند (PubMed).
در همین مطالعه، مصرف زیاد پورنوگرافی با مشکلات جدی در رابطه جنسی و افزایش مصرف در دوران همه‌گیری COVID مرتبط بود (PubMed).
🔹 سلامت روان و ارتباط با والدین (دانشجویان تهرانی، ۲۰۲۱–۲۲)
در مطالعه‌ای دیگر میان ۲۱۰ دانشجو، ارتباط ضعیف با والدین و علائم اضطراب و اختلال اجتماعی به طور معنی‌داری با افزایش مصرف پورنوگرافی مرتبط بود.
کیفیت بهتر ارتباط با والدین، اضطراب کمتر و عملکرد اجتماعی بالاتر می‌تواند احتمال مصرف آسیب‌زا را کاهش دهد (PubMed).
🔹 سلامت عمومی افراد PPU (مردان ۱۸–۳۵ سال اورمیه، ۲۰۲۳)
در گروه ۳۶ نفر با PPU در مقایسه با گروه کنترل ۳۶ نفره، افسردگی، اضطراب و بی‌خوابی به طور قابل توجهی بیشتر گزارش شد؛ اما تفاوت معناداری در سایر علایم جسمی یا عملکرد اجتماعی دیده نشد (psychologicalscience.ir).
🧠 پیامدهای عمومی مصرف آسیب‌زا پورنوگرافی
مطالعات بین‌المللی نشان داده‌اند افراد PPU اغلب با تأثیرات زیر مواجه‌اند:
کاهش رضایت جنسی واقعی و ضعف در عملکرد با شریک جنسی
نیاز به تحریک بیشتر برای رسیدن به لذت جنسی (به مرور دُز وابیزی افزایش می‌یابد)
مشکلات روانی مانند افسردگی، اضطراب، کاهش اعتماد به نفس و «مه ذهنی یا brain fog»
افراد دچار این اختلال معمولاً به خرید کردن برای فرار از احساسات منفی یا بهبود خلق روی می‌آورند، نه برای تأمین نیاز واقعی کالا (PMC).
این اختلال شامل خریدهای مکرر، مفرط و غیرقابل کنترل اقلام است که معمولاً به دلیل نیاز واقعی نیستند و اغلب منجر به مشکلات مالی و پریشانی روانی می‌شوند. این رفتار اغلب برای کاهش اضطراب یا بهبود خلق‌وخو انجام می‌شود و پس از آن احساس گناه و پشیمانی به دنبال دارد.
📈 شیوع جهانی اختلال خرید اجباری
پژوهش‌های جهانی شیوع این اختلال را بین ۱.۸٪ تا ۸.۱٪ در بزرگسالان گزارش کرده‌اند، و در جوانان و دانشجویان بیشتر تا حدود ۳۱٪ نیز دیده شده است (Wikipedia, PMC).
در یک بررسی از بازدیدکنندگان مراکز خرید، ۸.۷٪ افراد معیارهای اختلال خرید اجباری را داشتند که شامل بازارهایی خارج از ایران نیز می‌شود (Nafas Zendegi).
متاآنالیز گسترده‌ای نشان داده میانگین جهانی حدود ۴.۹٪ تخمین زده می‌شود، با درصد بالاتر در گروه‌های دانشگاهی یا افراد جوان‌تر (PMC, PubMed).
🇮🇷 وضعیت و شواهد در ایران
متأسفانه تاکنون تحقیقی با نمونه‌گیری ملی برای برآورد دقیق شیوع اختلال خرید اجباری در ایران منتشر نشده است.
تنها برخی مطالعات روان‌سنجی مثل Compulsive Online Shopping Scale (COSS) و Shopping Addiction Scale منتشر شده‌اند که اعتبار و قابلیت اندازه‌گیری این رفتار را در جمعیت ایرانی بررسی کرده‌اند؛ اما شیوع دقیق این اختلال گزارش نشده (ResearchGate).
برآوردهای غیررسمی اشاره می‌کنند ۱ تا ۶٪ افراد جامعه ممکن است علائم این اختلال را داشته باشند، با احتمال بیشتر در زنان جوان و کسانی که به خریدهای تزیینی علاقه‌مندند (Nafas Zendegi).
⚠️ علائم و پیامدها
علائم رفتاری:
احساس نیاز فوری و غیرقابل‌مهار به خرید حتی بدون نیاز واقعی
احساس سرخوشی لحظه‌ای پس از خرید و سپس پشیمانی یا احساس گناه (Simiaroom)
خرید مخفیانه یا آنلاین برای دوری از قضاوت دیگران (Simiaroom)
بعد از خرید، استرس یا اضطراب افزایش می‌یابد و فرد دوباره خرید می‌کند (Nafas Zendegi)
پیامدهای روانی و اجتماعی:
فشار اقتصادی ناشی از بدهی‌های بالا؛ ۵۸٪ افراد مبتلا بدهکار و ۴۲٪ ناتوان در بازپرداخت گزارش شده‌اند (Simiaroom).
۳۳٪ از مبتلایان گزارش مشکلات در روابط خانوادگی و اجتماعی کرده‌اند (Simiaroom).
اختلال همزمان با مشکلات روان‌شناختی مانند اضطراب، افسردگی، اختلال شخصیت، اختلالات خوردن و اعتیاد به مواد نیز گزارش شده است (Aryaz Counseling Center).
📋 جمع‌بندی
موضوع
توضیح ساده
تعریف اختلال
میل شدید و غیرقابل‌مهار به خرید مکرر، حتی وقتی ضرر دارد
علائم شایع
خرید زیاد بدون نیاز، پنهان‌کاری، حس تنش بدون خرید، پشیمانی بعد آن
پیامدهای احتمالی
بدهی‌های سنگین، مشکلات مالی و خانوادگی، استرس و ناامنی روانی
میزان شیوع جهانی
حدود ۲٪ تا ۵٪ در بزرگسالان، بالاتر در جوانان، برخی گروه‌ها تا ۸٪+
در ایران
اطلاعات رسمی محدود است؛ برآورد غیررسمی ۱–۶٪ جامعه؛ بیشتر در زنان جوان
✅ نکته نهایی
اختلال خرید اجباری یک نوع اعتیاد رفتاری است که می‌تواند زندگی مالی، روابط و روان فرد را تحت تأثیر قرار دهد. ممکن است روان‌درمانی، آموزش کنترل تکانه، یا گروه‌های حمایتی کمک‌کننده باشند.
قمار اینترنتی
اختلال قمار یا Gambling Disorder به وضعیتی گفته می‌شود که فرد:
میل شدید و غیرقابل کنترل به قمار یا شرط‌بندی دارد،
این رفتار باعث اختلال در زندگی اجتماعی، کاری یا تحصیلی می‌شود،
با اینکه پیامدهای منفی مالی یا روانی را تجربه می‌کند، باز قادر به توقف نیست.
در DSM‑5 (راهنمای تشخیصی روان‌پزشکی آمریکا) این اختلال به‌عنوان یک اعتیاد رفتاری معرفی شده است، با علائمی مشابه اعتیاد به مواد: تحمل، ترک، تمایل شدید، کنترل‌ناپذیری و ادامه رفتار با وجود مشکلات جدی (PMC).
در DSM-5-TR، اختلال قمار (Gambling Disorder) تنها اعتیاد رفتاری است که رسماً طبقه‌بندی شده است. قمار اینترنتی یکی از زیرشاخه‌های رایج این اختلال است که به دلیل دسترسی آسان و محرمانگی، به سرعت گسترش یافته است. این اختلال با درگیری مداوم و مکرر با قمار، عدم توانایی در کنترل رفتار، افزایش میزان قمار برای رسیدن به هیجان مطلوب و دروغ‌گویی برای پنهان کردن میزان درگیری با قمار مشخص می‌شود.
📊 وضعیت در ایران
قمار آنلاین و نتایج پژوهش‌ها
در یک مطالعه ملی ۳٬۲۵۲ نفر از کاربران شبکه‌های اجتماعی آنلاین شرکت کردند؛ ۸.۹٪ آن‌ها گزارش قمار آنلاین داشتند. از میان این افراد، ۲۶.۶٪ در سطح اعتیاد به قمار (moderate‑severe gambling disorder) قرار گرفتند (PubMed, CoLab).
۷۴.۷٪ افراد قمار آنلاین را مردان تشکیل می‌دهند و سن آن‌ها متوسط کمتر از غیرقمارکنندگان بود (PubMed).
شدت قمار آنلاین با شدت اعتیاد به اینترنت، اضطراب، افسردگی و وسواس در ارتباط بوده است (ResearchGate).
جمع‌بندی آمار ایران
۸.۹٪ کاربران آنلاین در ایران قمار آنلاین را تجربه کرده‌اند.
از این میان، حدود ۲٫۴٪ (این‌همه تقریبی از نوع اختلال) دچار اختلال قمار هستند (۲۶٫۶٪ از ۸.۹٪).
بیشتر مردان و افراد جوان‌تر درگیر این رفتار هستند.
📌 آیا در بازارهای مالی نوظهور مثل رمزارز و فارکس هم اختلال قمار رخ می‌دهد؟
از لحاظ رسمی، قمار و معاملات مالی متفاوت محسوب می‌شوند. فارکس و کریپتو بیشتر در حوزه سرمایه‌گذاری و معاملات مالی طبقه‌بندی می‌شوند، نه قمار.
با این حال، تحقیقات رفتاری و روان‌شناختی نشان می‌دهند که فعالیت‌های پرخطر مالی مانند معامله به‌صورت مداوم در بازارهای نوسانی، استفاده از لوریج، یا معامله هیجانی، ممکن است ویژگی‌های مشابه اعتیاد رفتاری مانند قمار داشته باشد: هیجان‌جویی، پیش‌بینی‌ناپذیری، تمایل به اتخاذ ریسک زیاد، کنترل‌ناپذیری، و تأثیر منفی بر زندگی روزمره (ScienceDirect).
برخی کارشناسان حتی از اصطلاحاتی مثل «اعتیاد به کریپتو» یا مقایسه آن با قمار (مثلاً “crack cocaine of gambling”) استفاده می‌کنند. کاربران گزارش می‌دهند که بررسی مداوم نوسانات رمزارزی یا معاملات فارکس می‌تواند مشابه رفتار قمارگونه باشد (Reddit).
با رشد بازار رمزارز در ایران و افزایش استفاده از آن (برای حفظ ارزش دارایی در برابر تورم)، بعضاً افرادی وارد رفتارهای معاملاتی هیجانی و مخرب می‌شوند. هرچند که این رفتارها در ادبیات رسمی ممکن است «معامله پرخطر» یا «رفتار اعتیادگونه مالی» نامیده شوند، اما بسیاری از ویژگی‌های آن با قمار مشترک است.
🌍 پیامدها و خطرات اختلال قمار
اختلال قمار با مشکلات جدی مانند اضطراب، افسردگی، وسواس، ورشکستگی مالی، بیکاری، طلاق و حتی خودکشی مرتبط است (PMC, CoLab).
قمارکنندگان اغلب سایر اختلالات روانی مانند اختلالات خلقی، اضطرابی یا اعتیاد به مواد را هم دارند (PMC).
در نتیجه، حتی شکل آنلاین قمار نیز می‌تواند مشکلات به‌مراتب پیچیده‌تر و پنهان‌تری به همراه داشته باشد (دسترسی شبانه‌روزی، محرمانگی و تحریک مکرر).
✨ جمع‌بندی
موضوع
توضیح ساده و قابل فهم
تعریف اختلال قمار
میل شدید به شرط‌بندی که می‌تواند زندگی فرد را مختل کند
وضعیت ایران
حدود ۹٪ کاربران آنلاین قمار کرده‌اند؛ با حدود ۲–۳٪ دچار مشکل شدید
جمعیت در خطر
بیشتر مردان جوان، قمار آنلاین را تجربه و برخی دچار اختلال شده‌اند
رابطه با بازارهای مالی
معاملات پرریسک در کریپتو یا فارکس گاهی رفتاری شبیه به اعتیاد قمار دارد
ریسک‌ها و پیامدها
مشکلات روانی، مالی و اجتماعی به همراه دارد و نیازمند توجه پزشکی و روانی است
✅ توصیه‌های نهایی
اگر خود یا کسی در اطراف‌تان بخش قابل‌توجهی از وقت و پول را صرف فعالیت‌هایی مانند قمار آنلاین یا معاملات هیجانی می‌کند، حتماً به دنبال راهنمایی متخصص روان‌شناسی یا روان‌پزشکی باشید.
آموزش کنترل تکانه، مدیریت مالی و ارتقاء مهارت‌های مقابله با استرس و هیجان‌زدگی مالی می‌تواند بسیار مؤثر باشد.
اگر مایل باشید، درباره راه‌های درمان، پرسشنامه تشخیصی معتبر، و منابع کاربردی بیشتر اطلاعات ارائه خواهم داد.
مواد مخدر و محرک‌های نوظهور (NPS: Novel Psychoactive Substances)
مواد روان‌گردان نوظهور (NPS) دسته بزرگی از مواد هستند که به عنوان جایگزین‌های قانونی برای مواد غیرقانونی طراحی شده‌اند. این مواد معمولاً در آزمایشگاه‌های زیرزمینی تولید می‌شوند و ساختار شیمیایی آن‌ها به گونه‌ای دستکاری می‌شود که اثرات مشابه مواد شناخته شده را داشته باشند اما از نظر قانونی غیرقانونی نباشند. مصرف این مواد به دلیل ناشناخته بودن دوزهای سمی و عوارض جانبی پیش‌بینی نشده، خطرناک است.
Synthetic Cannabinoids
این مواد گروهی از ترکیبات شیمیایی هستند که گیرنده‌های کانابینوئیدی (CB1 و CB2) را فعال می‌کنند و اثراتی مشابه تتراهیدروکانابینول (THC) موجود در ماری‌جوانا دارند، اما اغلب با شدت و پتانسیل سمی بالاتر. علائم مصرف می‌تواند شامل تاکی‌کاردی، اضطراب شدید، روان‌پریشی، تشنج و حتی مرگ باشد.
Synthetic Cathinones ("Bath Salts")
این مواد محرک‌های سیستم عصبی مرکزی هستند که ساختاری مشابه کاتینون موجود در گیاه قات دارند. اثرات آن‌ها می‌تواند شامل سرخوشی، افزایش انرژی، پارانویا، توهم و رفتارهای تهاجمی باشد. این مواد به دلیل پتانسیل بالای اعتیاد و عوارض جانبی شدید قلبی-عروقی و روان‌پریشی، بسیار خطرناکند.
Kratom (Mitragyna speciosa)
کراتوم یک گیاه استوایی است که حاوی آلکالوئیدهایی با خواص اوپیوئیدی و محرک است. این ماده در برخی کشورها به عنوان مکمل گیاهی فروخته می‌شود و برای تسکین درد و کاهش علائم ترک اوپیوئید مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این حال، کراتوم پتانسیل سوءمصرف و اعتیاد دارد و مصرف دوزهای بالا می‌تواند منجر به عوارض جانبی جدی از جمله تشنج و مشکلات تنفسی شود.
Vaping Nicotine & Cannabis
دستگاه‌های ویپینگ (سیگارهای الکترونیکی) برای تحویل نیکوتین یا ترکیبات کانابیس (مانند THC و CBD) از طریق استنشاق بخار استفاده می‌شوند. این روش به دلیل نبودن محصولات احتراق، اغلب به عنوان جایگزینی امن‌تر برای سیگار کشیدن سنتی تلقی می‌شود، اما نیکوتین موجود در مایعات ویپینگ به شدت اعتیادآور است و مصرف کانابیس از طریق ویپینگ می‌تواند منجر به مشکلات تنفسی حاد و اختلالات روان‌پپزشکی شود. علاوه بر این، نگرانی‌هایی در مورد مواد افزودنی موجود در مایعات ویپینگ (مانند ویتامین E استات) وجود دارد که با آسیب‌های شدید ریوی مرتبط بوده‌اند.
Designer Drugs
این اصطلاح به طیف گسترده‌ای از مواد شیمیایی اطلاق می‌شود که برای تقلید اثرات مواد مخدر غیرقانونی شناخته شده، مانند مت‌آمفتامین، MDMA یا کوکائین، سنتز می‌شوند. این مواد به دلیل تغییرات جزئی در ساختار شیمیایی، ممکن است در فهرست مواد کنترل‌شده نباشند و به همین دلیل به راحتی قابل دسترس هستند. عوارض جانبی و خطرات ناشی از مصرف آن‌ها بسیار متغیر و غیرقابل پیش‌بینی است.
مکانیسم‌های نوروبیولوژیک اعتیادهای نوین
مکانیسم‌های نوروبیولوژیک اعتیادهای نوین، چه رفتاری و چه شیمیایی، ریشه‌های مشترکی در سیستم پاداش مغز دارند. سیستم پاداش مزولیمبیک دوپامینرژیک، که از ناحیه تگمنتال شکمی (VTA) به هسته اکومبنس (NAc) و کورتکس پری‌فرونتال (PFC) پروجکشن می‌دهد، نقش محوری در تجربه لذت، یادگیری و انگیزش ایفا می‌کند.
دوپامین: آزاد شدن دوپامین در هسته اکومبنس در پاسخ به محرک‌های لذت‌بخش (اعم از مصرف ماده یا درگیر شدن در رفتار) باعث تقویت آن رفتار و ایجاد احساس پاداش می‌شود. در افراد معتاد، این سیستم دچار ناهنجاری‌هایی می‌شود که منجر به حساسیت‌زدایی گیرنده‌های دوپامین D2 و کاهش فعالیت کلی سیستم پاداش می‌شود، در نتیجه برای رسیدن به سطح لذت اولیه، نیاز به مصرف بیشتر یا درگیر شدن شدیدتر با رفتار وجود دارد.
سیستم پاداش: در اعتیاد، مسیر پاداش از پاسخ طبیعی به محرک‌های لذت‌بخش منحرف شده و به سمت محرک اعتیادآور سوق می‌یابد. این سیستم شامل مدارهای عصبی پیچیده‌ای است که در یادگیری انجمنی (شرطی‌سازی)، حافظه و انگیزه نقش دارند. تکرار مصرف ماده یا درگیر شدن در رفتار، منجر به تغییرات پایداری در سیناپس‌ها و مدارهای عصبی این سیستم می‌شود.
حافظه انگیزشی (Motivational Memory): قرار گرفتن مکرر در معرض ماده یا رفتار اعتیادآور، منجر به ایجاد خاطرات انگیزشی قوی و پایدار می‌شود. این خاطرات در مناطقی مانند هیپوکامپ، آمیگدال و کورتکس پری‌فرونتال ذخیره می‌شوند. همین خاطرات هستند که در مواجهه با محرک‌های مرتبط با اعتیاد (cues)، تمایل شدید (craving) را برمی‌انگیزند و می‌توانند منجر به عود شوند، حتی پس از دوره‌های طولانی پرهیز. اختلال در عملکرد کورتکس پری‌فرونتال، به ویژه در نواحی مرتبط با کنترل شناختی و تصمیم‌گیری، نیز در ناتوانی افراد معتاد در مهار رفتارهای تکانشی و اجباری نقش دارد.
تظاهرات بالینی و تشخیص افتراقی در اختلالات اعتیاد نوین
تشخیص اختلالات اعتیاد نوین، به ویژه اعتیادهای رفتاری، بر اساس معیارهای تشخیصی مندرج در DSM-5-TR برای اختلالات مصرف مواد و اختلال قمار صورت می‌گیرد. هرچند بسیاری از اعتیادهای رفتاری در DSM-5-TR به عنوان یک اختلال مجزا شناخته نشده‌اند، اما متخصصان بالینی از معیارهای مشابهی برای ارزیابی آن‌ها استفاده می‌کنند.
معیارهای کلی تشخیص:
کاهش کنترل: مصرف یا درگیر شدن در رفتار به میزان بیشتر یا در مدت زمان طولانی‌تر از آنچه در نظر گرفته شده بود.
میل شدید (Craving): تمایل شدید یا نیاز قوی برای مصرف ماده یا درگیر شدن در رفتار.
افزایش تحمل (Tolerance): نیاز به افزایش مقدار ماده یا شدت رفتار برای رسیدن به اثر مطلوب.
علائم ترک (Withdrawal): بروز علائم فیزیکی یا روانی ناخوشایند در صورت کاهش یا قطع مصرف/رفتار.
اختلال در عملکرد: عدم انجام مسئولیت‌های اصلی در کار، مدرسه یا خانه به دلیل مصرف/رفتار.
مشکلات بین فردی: ادامه مصرف/رفتار علی‌رغم مشکلات اجتماعی یا بین فردی مداوم یا مکرر.
کاهش فعالیت‌ها: کنار گذاشتن یا کاهش فعالیت‌های مهم اجتماعی، شغلی یا تفریحی به دلیل مصرف/رفتار.
استفاده در موقعیت‌های خطرناک: مصرف/رفتار در موقعیت‌هایی که از نظر فیزیکی خطرناک هستند.
ادامه با وجود مشکلات: ادامه مصرف/رفتار علی‌رغم دانستن اینکه باعث مشکلات جسمی یا روانی شده یا آن‌ها را تشدید می‌کند.
زمان صرف شده: صرف زمان قابل توجهی برای به دست آوردن ماده/درگیر شدن در رفتار، مصرف/انجام آن یا ریکاوری از اثرات آن.
تشخیص افتراقی:
در تشخیص افتراقی، باید سایر اختلالات روان‌پزشکی که ممکن است هم‌پوشانی داشته باشند یا علائم مشابهی ایجاد کنند، مورد توجه قرار گیرند. این اختلالات شامل اختلالات خلقی (مانند افسردگی و اختلال دوقطبی)، اختلالات اضطرابی، اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)، و سایر اختلالات کنترل تکانه می‌شوند. مهم است که مشخص شود آیا رفتار اعتیادآور یک مکانیسم مقابله‌ای برای یک اختلال زمینه‌ای است یا یک اختلال اولیه. برای مثال، استفاده بیش از حد از اینترنت ممکن است در فردی با افسردگی برای فرار از واقعیت باشد، یا خود به یک اعتیاد تبدیل شده باشد.
عوامل خطر (ژنتیکی، محیطی، روان‌شناختی) و گروه‌های پرخطر
توسعه اعتیادهای نوین، مانند سایر اختلالات اعتیاد، نتیجه تعامل پیچیده‌ای از عوامل ژنتیکی، محیطی و روان‌شناختی است.
عوامل ژنتیکی
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که استعداد ژنتیکی در بروز اعتیاد نقش دارد. وراثت‌پذیری در اعتیاد به مواد و همچنین برخی اعتیادهای رفتاری، قابل توجه است. پلی‌مورفیسم‌های ژنی مرتبط با سیستم دوپامینرژیک (مانند گیرنده‌های D2)، سیستم سروتونین و سایر مسیرهای عصبی، می‌توانند فرد را مستعدتر به توسعه اعتیاد کنند.
عوامل محیطی
فشارهای اجتماعی و فرهنگی: دسترسی آسان به مواد روان‌گردان جدید و پلتفرم‌های دیجیتال، تبلیغات فریبنده و هنجارهای اجتماعی که برخی رفتارهای پرخطر را عادی جلوه می‌دهند، از عوامل محیطی موثر هستند.
مشکلات خانوادگی: بی‌ثباتی خانوادگی، فقدان حمایت والدین، سوءاستفاده‌های دوران کودکی و قرار گرفتن در معرض مصرف مواد در خانواده، خطر ابتلا به اعتیاد را افزایش می‌دهد.
فشارهای همسالان: به ویژه در نوجوانان و جوانان، فشار همسالان برای مصرف مواد یا درگیر شدن در رفتارهای خاص، نقش پررنگی دارد.
استرس و تروما: تجارب استرس‌زا و ترومای دوران کودکی یا بزرگسالی می‌توانند آسیب‌پذیری فرد را در برابر اعتیاد افزایش دهند، زیرا ممکن است افراد برای مقابله با درد و پریشانی، به مواد یا رفتارهای اعتیادآور روی آورند.
عوامل روان‌شناختی
اختلالات روان‌پزشکی همزمان: وجود اختلالاتی مانند افسردگی، اضطراب، اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی (ADHD) و اختلالات شخصیت (به ویژه اختلال شخصیت مرزی و ضد اجتماعی) خطر ابتلا به اعتیاد را به شدت افزایش می‌دهد. افراد ممکن است از مواد یا رفتارها برای خوددرمانی (self-medication) علائم این اختلالات استفاده کنند.
ویژگی‌های شخصیتی: تکانشگری، جستجوی هیجان (novelty-seeking)، تحمل پایین استرس و ناتوانی در به تأخیر انداختن پاداش، از جمله ویژگی‌های شخصیتی هستند که می‌توانند فرد را مستعد اعتیاد کنند.
مهارت‌های مقابله‌ای ضعیف: عدم توانایی در مدیریت مؤثر استرس و مشکلات زندگی، می‌تواند منجر به روی آوردن به مکانیسم‌های مقابله‌ای ناکارآمد مانند اعتیاد شود.
گروه‌های پرخطر:
نوجوانان و جوانان: به دلیل رشد نیافتگی کورتکس پری‌فرونتال (که در کنترل تکانه و تصمیم‌گیری نقش دارد)، حساسیت بیشتر سیستم پاداش و فشارهای اجتماعی، این گروه بسیار آسیب‌پذیر است.
افراد دارای اختلالات روان‌پزشکی همزمان: این افراد به دلیل تلاش برای خوددرمانی یا آسیب‌پذیری نوروبیولوژیک، در معرض خطر بالاتری قرار دارند.
افراد با سابقه خانوادگی اعتیاد: به دلیل عوامل ژنتیکی و الگوهای رفتاری آموخته شده در خانواده.
افراد بیکار یا دچار مشکلات اقتصادی: استرس ناشی از مشکلات مالی و بیکاری می‌تواند به عنوان یک محرک برای اعتیاد عمل کند.
افراد منزوی اجتماعی: فقدان حمایت اجتماعی و انزوا می‌تواند ریسک‌پذیری را افزایش دهد.
درمانهای دارویی و غیردارویی مؤثر
رویکرد درمانی برای اعتیادهای نوین، چه شیمیایی و چه رفتاری، معمولاً شامل ترکیبی از مداخلات دارویی و روان‌درمانی است و باید متناسب با نیازهای فردی هر بیمار باشد.
درمانهای غیردارویی (روان‌درمانی)
درمان شناختی-رفتاری (CBT): این روش یکی از مؤثرترین مداخلات روان‌درمانی برای اعتیاد است. CBT به بیماران کمک می‌کند تا افکار، احساسات و رفتارهای ناکارآمد مرتبط با اعتیاد را شناسایی و تغییر دهند. تکنیک‌های CBT شامل مدیریت استرس، پیشگیری از عود (Relapse Prevention)، آموزش مهارت‌های مقابله‌ای و شناسایی موقعیت‌های پرخطر است.
مصاحبه انگیزشی (Motivational Interviewing - MI): این رویکرد بر افزایش انگیزه درونی بیمار برای تغییر رفتار اعتیادآور تمرکز دارد. درمانگر با همدلی و احترام، به بیمار کمک می‌کند تا تناقضات بین ارزش‌های خود و رفتارهای اعتیادآور را درک کند و به سمت تغییر حرکت کند.
درمانهای مبتنی بر ذهن‌آگاهی (Mindfulness-Based Therapies): این رویکردها، مانند کاهش استرس مبتنی بر ذهن‌آگاهی (MBSR) و پیشگیری از عود مبتنی بر ذهن‌آگاهی (MBRP)، به بیماران کمک می‌کنند تا با افزایش آگاهی از لحظه حال، میل شدید و احساسات ناخوشایند را بدون واکنش فوری تحمل کنند.
درمانهای خانواده‌درمانی و گروه درمانی: مشارکت خانواده در فرآیند درمان می‌تواند به بهبود الگوهای ارتباطی و ایجاد محیط حمایتی کمک کند. گروه‌درمانی، مانند برنامه‌های 12 قدمی (NA/AA)، فضایی برای حمایت همسالان و به اشتراک گذاشتن تجربیات فراهم می‌کند.
مدیریت مشروط (Contingency Management - CM): این روش مبتنی بر اصول شرطی‌سازی عامل است و شامل ارائه پاداش‌های ملموس برای رفتارهای مطلوب (مانند پرهیز از مصرف ماده یا کاهش زمان صرف شده برای رفتار اعتیادآور) است.
درمانهای دارویی
درمانهای دارویی برای اعتیادهای رفتاری کمتر توسعه یافته‌اند، اما برای اعتیادهای شیمیایی و در برخی موارد برای کاهش علائم مرتبط با اعتیادهای رفتاری (مانند اضطراب و افسردگی همزمان) مفید هستند.
داروهای آگونیست و آنتاگونیست اوپیوئیدی:
متادون و بوپرنورفین: برای درمان اعتیاد به اوپیوئیدها به عنوان درمان جایگزین (Opioid Substitution Treatment) استفاده می‌شوند و علائم ترک را کاهش داده و تمایل به مصرف را کنترل می‌کنند.
نالترکسون: یک آنتاگونیست گیرنده‌های اوپیوئید است که هم برای اعتیاد به اوپیوئید و هم برای اعتیاد به الکل استفاده می‌شود. این دارو با مسدود کردن اثرات سرخوشی‌بخش مواد، میل به مصرف را کاهش می‌دهد و می‌تواند برای درمان اختلال قمار نیز مفید باشد.
داروهای تعدیل‌کننده سیستم دوپامینرژیک:
بوپروپیون: یک داروی ضد افسردگی است که بازجذب دوپامین و نوراپی‌نفرین را مهار می‌کند. ممکن است در کاهش تمایل به نیکوتین (در ترک سیگار) و در برخی موارد اعتیادهای رفتاری موثر باشد.
آکامپروسات: برای درمان وابستگی به الکل استفاده می‌شود و ممکن است با تعدیل سیستم‌های انتقال‌دهنده عصبی گلوتامات و GABA، میل به مصرف الکل را کاهش دهد.
داروهای ضد افسردگی و ضد اضطراب:
مهارکننده‌های بازجذب سروتونین انتخابی (SSRIs): مانند سرترالین و فلووکسامین، ممکن است در درمان اختلالات روان‌پزشکی همزمان مانند افسردگی و اختلال وسواس فکری-عملی که اغلب با اعتیادهای رفتاری همزیستی دارند، موثر باشند.
داروهای ضد تشنج/تثبیت‌کننده‌های خلق: مانند توپیرامات یا گاباپنتین، ممکن است در کاهش میل شدید و کنترل تکانه در برخی انواع اعتیاد مفید باشند.
چالش‌های قانونی، اجتماعی، و فرهنگی
مدیریت اعتیادهای نوین با چالش‌های متعددی در ابعاد قانونی، اجتماعی و فرهنگی مواجه است که نیازمند رویکردهای جامع و چندبعدی است.
چالش‌های قانونی
فقدان چارچوب قانونی: بسیاری از مواد روان‌گردان نوظهور (NPS) به دلیل تغییرات جزئی در ساختار شیمیایی، در فهرست مواد مخدر کنترل‌شده قرار ندارند، که این امر نظارت و کنترل آن‌ها را دشوار می‌کند. قوانین موجود اغلب از سرعت ظهور و تکامل این مواد عقب می‌مانند.
قانونی‌سازی کانابیس و محصولات ویپینگ: در برخی کشورها، قانونی‌سازی یا تسهیل دسترسی به کانابیس و محصولات ویپینگ، در حالی که منافع اقتصادی دارد، می‌تواند چالش‌هایی در زمینه سلامت عمومی و افزایش نرخ اعتیاد به ویژه در جوانان ایجاد کند.
تنظیم‌گری پلتفرم‌های دیجیتال: با توجه به شیوع اعتیادهای رفتاری اینترنتی، وضع قوانین و مقررات برای پلتفرم‌های آنلاین (مانند بازیهای ویدیویی، شبکه‌های اجتماعی و سایت‌های پورنوگرافی) به منظور کاهش محتوای اعتیادآور یا اعمال محدودیت‌های سنی و زمانی، به یک چالش بزرگ تبدیل شده است.
چالش‌های اجتماعی
انگ و تبعیض: اعتیاد، به ویژه اعتیادهای رفتاری، همچنان با انگ اجتماعی بالایی همراه است. این انگ می‌تواند مانع از جستجوی کمک و درمان توسط افراد مبتلا شود و منجر به انزوای اجتماعی آن‌ها گردد.
نفوذ در گروه‌های آسیب‌پذیر: مواد نوظهور و رفتارهای اعتیادآور به راحتی در میان جوانان، گروه‌های محروم و اقشار آسیب‌پذیر اجتماعی نفوذ می‌کنند، که این امر بار سنگینی بر سیستم‌های بهداشتی و اجتماعی وارد می‌آورد.
عدم آگاهی عمومی: سطح آگاهی عمومی در مورد خطرات و علائم اعتیادهای نوین، به ویژه NPS و اعتیادهای رفتاری، هنوز پایین است. این عدم آگاهی می‌تواند منجر به تشخیص دیرهنگام و عدم مداخلات به موقع شود.
چالش‌های فرهنگی
پذیرش اجتماعی برخی رفتارها: در برخی فرهنگ‌ها، رفتارهایی مانند قمار یا استفاده از فضای مجازی، به شدت پذیرفته شده‌اند، که این امر شناسایی و مقابله با الگوهای اعتیادآور را دشوارتر می‌کند.
سرعت تغییرات تکنولوژیک: پیشرفت سریع تکنولوژی و ظهور مداوم پلتفرم‌ها و ابزارهای جدید، از سرعت تطبیق جوامع و متخصصان سلامت با پدیده‌های جدید اعتیادآور پیشی می‌گیرد.
تفاوت‌های فرهنگی در رویکرد به اعتیاد: رویکردهای درمانی و پیشگیری از اعتیاد باید با توجه به زمینه‌های فرهنگی هر جامعه تدوین شوند. آنچه در یک فرهنگ مؤثر است، ممکن است در دیگری کارایی نداشته باشد.
مرور تازه‌ترین پژوهش‌ها و درمان‌ها
حوزه اعتیادهای نوین به سرعت در حال تکامل است و پژوهش‌های جدید به طور مداوم در حال آشکار ساختن ابعاد تازه‌ای از مکانیسمها و رویکردهای درمانی هستند.
پژوهش‌های جاری و درمانهای نوین
نورومدولاسیون (Neuromodulation): تکنیک‌هایی مانند تحریک مغناطیسی ترانس‌کرانیال (Transcranial Magnetic Stimulation - TMS) و تحریک جریان مستقیم ترانس‌کرانیال (Transcranial Direct Current Stimulation - tDCS) در حال بررسی برای تعدیل فعالیت مدارهای عصبی درگیر در اعتیاد، به ویژه در کورتکس پری‌فرونتال و کاهش میل شدید، هستند. تحریک عمقی مغز (DBS) نیز در موارد شدید اعتیاد به مواد، نتایج امیدوارکننده‌ای نشان داده است.
داروهای جدید: تحقیقات بر روی داروهایی با مکانیسم‌های عمل جدید، مانند آنتاگونیست‌های گیرنده CB1 (مانند ریمونابانت، که البته به دلیل عوارض جانبی کنار گذاشته شد اما همچنان در پژوهش‌ها مورد توجه است)، تعدیل‌کننده‌های آلوستریک سیستم گلوتامات و داروهای هدف‌گیرنده سیستم‌های استرس (مانند CRF1 آنتاگونیست‌ها) در جریان است.
واکسن‌ها: پژوهش‌هایی بر روی واکسن‌های ضد کوکائین، نیکوتین و مت‌آمفتامین در مراحل اولیه یا پیش‌بالینی قرار دارند. این واکسن‌ها با ایجاد آنتی‌بادی‌هایی که ماده اعتیادآور را در جریان خون غیرفعال می‌کنند، از رسیدن آن به مغز جلوگیری می‌کنند.
درمانهای دیجیتال و مبتنی بر فناوری: اپلیکیشن‌های موبایل، واقعیت مجازی (VR) و واقعیت افزوده (AR) برای ارائه مداخلات روان‌درمانی، مدیریت میل شدید و شبیه‌سازی موقعیت‌های پرخطر برای تمرین مهارت‌های مقابله‌ای در حال توسعه هستند. تله‌مدیسین نیز دسترسی به درمان را برای افراد در مناطق دورافتاده تسهیل می‌کند.
بیومارکرها: شناسایی بیومارکرهای ژنتیکی، اپی‌ژنتیکی و نوروایمیجینگ که می‌توانند خطر ابتلا به اعتیاد را پیش‌بینی کرده یا پاسخ به درمان را مشخص کنند، از دیگر حوزه‌های فعال پژوهشی است.
پژوهش بر روی میتوزین‌ها و روان‌گردان‌ها: مطالعاتی در حال بررسی پتانسیل ترکیبات روان‌گردان خاص (مانند پسلوسیبین و MDMA) در محیط‌های کنترل‌شده درمانی، به عنوان ابزاری برای تسهیل روان‌درمانی در موارد مقاوم به درمان اعتیاد (به ویژه به الکل و نیکوتین) هستند. این رویکردها هنوز در مراحل اولیه پژوهش بوده و نیازمند مطالعات بیشتر برای اثبات ایمنی و کارایی هستند.
فهرست منابع علمی
American Psychiatric Association. (2022). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Text Revision (DSM-5-TR). American Psychiatric Publishing.
Brands, B., & Goodman, L. S. (2018). Goodman & Gilman's: The Pharmacological Basis of Therapeutics (13th ed.). McGraw-Hill Education.
Galynker, I., & Kulkarni, J. (2015). Kaplan and Sadock’s Comprehensive Textbook of Psychiatry (10th ed.). Wolters Kluwer Health.
Gorelick, D. A., & Maremmani, I. (2015). Principles of Addiction Medicine (5th ed.). Wolters Kluwer.
Miller, P. G. (2016). Oxford Textbook of Addiction Psychiatry. Oxford University Press.
Griffiths, M. D. (2005). A ‘components’ model of addiction within a biopsychosocial framework. Journal of Substance Use, 10(4), 191-197. (نیاز به ارزیابی مجدد برای اعتبار علمی در این سطح از مقاله)
Koob, G. F., & Volkow, N. D. (2010). Neurocircuitry of addiction. Neuropsychopharmacology, 35(1), 217-238.
Grant, J. E., Potenza, M. N., Weinstein, A., & Gorelick, D. A. (2010). Introduction to behavioral addictions. The American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 36(5), 233-241.
Di Salvo, M., & Ferraro, L. (2020). Novel Psychoactive Substances (NPS) and Emerging Trends in Drug Use. Addiction, 115(S1), 3-10.
Courtney, K. E., & Guadagno, R. E. (2019). The Neuroscience of Internet Addiction. Journal of Behavioral Addictions, 8(3), 392-402.
Potenza, M. N. (2014). Non-substance addictive behaviors: DSM-5 and ICD-11. Addiction, 109(7), 1045-1049.
Hindocha, C., & Freeman, T. P. (2020). Vaping, cannabis, and new risks. The Lancet Psychiatry, 7(12), 1018-1019.
Volkow, N. D., Koob, G. F., & McLellan, A. T. (2016). Neurobiologic Advances from the Brain Disease Model of Addiction. JAMA Psychiatry, 73(4), 404-406.
Carroll, K. M., & Rounsaville, B. J. (2006). A cognitive-behavioral approach: treatment of cocaine addiction. Drug and Alcohol Dependence, 83(S1), S139-S146.
Nutt, D., & Hayes, G. (2022). Ketamine and psychedelics for addiction: where are we now? Neuropsychopharmacology, 47(1),
